●Να ξεκινήσουμε, κύριε πρόεδρε, από μια ερώτηση στην οποία μπορείτε να δώσετε μια σύντομη απάντηση: Ποιος θα είναι ο τίτλος του βιβλίου σας;
Κάντε λίγη υπομονή. Σε λίγες μέρες ο τίτλος του βιβλίου θα ανακοινωθεί από τον εκδοτικό οίκο που ανέλαβε την έκδοσή του.
● Μπορείτε τουλάχιστον να μας πείτε κάτι άλλο για το βιβλίο σας; Για το περιεχόμενό του;
Το βιβλίο αυτό είναι για μένα ένα χρέος απέναντι στην Ιστορία. Αλλά και μια προσωπική ανάγκη να μιλήσω για όλα όσα έγιναν, μικρά και μεγάλα, σε μια δύσκολη πολιτική διαδρομή, για τα οποία έχουν μιλήσει σχεδόν όλοι εκτός από εμένα που ήμουν πρωταγωνιστής. Να φωτίσω όλες τις πτυχές της δραματικής περιόδου 2015-2019, γνωστές, λιγότερο γνωστές και άγνωστες. Και να απαντήσω με γεγονότα, στοιχεία, ντοκουμέντα, στην πρωτοφανή κακοποίηση, διαστρέβλωση και δολοφονία της αλήθειας, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, για μια κρίσιμη περίοδο της πατρίδας μας. Με τους ενόχους για το σκοτάδι της χρεοκοπίας να εμφανίζονται ως κατήγοροι εκείνων που ανέλαβαν την ευθύνη να ξελασπώσουν το μέλλον. Το βιβλίο όμως είναι χρέος και απέναντι στους πολίτες. Με την κρίση καταστράφηκαν ή απαξιώθηκαν ζωές, έπεσε δραματικά το βιοτικό επίπεδο, έκλεισαν επαγγελματικοί ορίζοντες, πλήρωσαν βαρύ τίμημα οικογένειες. Οφείλουμε να μιλήσουμε σε αυτές και αυτούς. Να πούμε την αλήθεια. Και για τις επιλογές μας. Και αυτοκριτικά όταν χρειάζεται. Να πούμε την αλήθεια και για τις επιλογές των ανθρώπων του παλαιού συστήματος. Ξέρετε, αυτών των αποτυχημένων που δίνουν, ακόμη και σήμερα, μαθήματα.
● Θα σας διακόψουμε. Το βιβλίο σας, δηλαδή, αφορά το δύσκολο πρόσφατο παρελθόν;
Οχι βέβαια, επιτρέψτε μου να τελειώσω. Συμπυκνώνοντας την εμπειρία του παρελθόντος, επιχειρώ μέσα από τις σελίδες του να απαντήσω σε κρίσιμα ερωτήματα του σήμερα. Πού βαδίζει η χώρα; Ποιες σημαντικές ευκαιρίες έχασε; Πώς μπορεί να επιβιώσει η ελπίδα, όταν η κοινωνία πολιορκείται από ένα καθεστώς αδικίας, διαφθοράς, κατεδάφισης του κράτους δικαίου, συγκάλυψης, ψεύδους και εξαπάτησης; Τι να κάνουμε ως κοινωνία και ως χώρα για να ξεφύγουμε από την κατάσταση πολιορκίας και να ανοίξουμε έναν δρόμο δικαιοσύνης και προόδου; Συνεπώς το βιβλίο είναι η δική μου κατάθεση για το χτες, αλλά ταυτόχρονα το διαπερνούν, εντελώς συνειδητά, ο προβληματισμός, οι σκέψεις, οι προτάσεις μου, το όραμά μου, επιτρέψτε μου να πω, για το σήμερα και το αύριο.
«Βγαίνω έξω από το πολιτικό σύστημα, που κατά τη γνώμη μου, ως έχει, δεν μπορεί τίποτα πια να δώσει στην κοινωνία και την πατρίδα»
● Να πάμε τώρα στο μεγάλο θέμα που απασχολεί τα κόμματα, το πολιτικό σύστημα, την επικαιρότητα; Ποιο ήταν εκείνο το καθοριστικό γεγονός, που σας ώθησε στην παραίτηση από το βουλευτικό αξίωμα;
Δεν υπήρξε κανένα καθοριστικό γεγονός. Υπήρξε η προσωπική και πολιτική ασφυξία που μου προκαλούσαν, όπως και σε εκατομμύρια Ελληνες, κάθε μέρα, όλο και πιο οδυνηρά θα έλεγα, οι καθεστωτικές πρακτικές της κυβέρνησης. Και η εμφανής αδυναμία της δημοκρατικής αντιπολίτευσης να ανοίξει έναν δρόμο δημοκρατικής διαφυγής. Η παράλυση των θεσμών, της Δικαιοσύνης, της ίδιας της Βουλής με τους σημερινούς της συσχετισμούς, μου δημιουργούσε την αίσθηση της πολιτικής ασφυξίας εντός της. Και με παρακινούσε να διαθέσω όποιο πολιτικό κεφάλαιο μου έδωσαν οι πολίτες, όχι στη διατήρηση των προνομίων του βουλευτή, αλλά στην προσπάθεια να αντιστραφεί η πορεία απογοήτευσης της κοινωνίας και φθοράς της δημοκρατίας.
Είναι μια αντισυμβατική πρωτοβουλία με κίνητρα ηθικά. Ηθελα πριν απ’ όλα να αισθάνομαι καλά με τον εαυτό μου, με τη συνείδησή μου. Δεν ήθελα πια να απολαμβάνω προνόμια, όταν αισθανόμουν ότι δεν είχα καμιά δυνατότητα να ανταποκριθώ στις προσδοκίες όσων με εμπιστεύτηκαν. Αλλά και κίνητρα πολιτικά. Αποφάσισα να απελευθερωθώ από δεσμεύσεις, αξιώματα και μηχανισμούς. Να βγω έξω από το πολιτικό σύστημα που, κατά τη γνώμη μου, ως έχει, δεν μπορεί τίποτα πια να δώσει στην κοινωνία και την πατρίδα. Μια φυγή προς τα μπρος, για να χρησιμοποιήσω την έκφραση του Γιάννη Σκαρίμπα. Προς την κοινωνία, τους πολίτες, όσους αρνούνται με όρους μάχης ή και με όρους σιωπηλής αποδοκιμασίας να συμμορφωθούν με τη σημερινή πραγματικότητα.
● Επαναλαμβάνετε αυτό που λέτε και στη δήλωση της παραίτησής σας, ότι ασφυκτιάτε στο σημερινό πολιτικό σύστημα και στο σημερινό Κοινοβούλιο. Δεν υπάρχουν περιθώρια για την προοδευτική αντιπολίτευση να ασκεί τον ρόλο και τα καθήκοντά της;
Οχι. Δεν υπάρχουν. Οσο τουλάχιστον αυτή δείχνει συμφιλιωμένη με τη σημερινή σήψη και δεν διακινδυνεύει υπερβάσεις. Αυτή είναι η γνώμη που διαμόρφωσα μέσα από βασανιστικό προβληματισμό, με βάση την εμπειρία, τις εξελίξεις μετά τις τελευταίες εκλογές, αλλά και τις αξίες που θέλω να υπηρετώ. Αυτός είναι και ο λόγος που με οδήγησε να πω όχι στην ασφάλεια του επαγγελματία πολιτικού και να συναντηθώ με την ανασφάλεια του πολίτη. Παρότι ξέρω ότι κανείς πολιτικός δεν μπορεί να νιώσει πλήρως την ανασφάλεια του πολίτη.
● Και τι, κατά τη γνώμη σας, πρέπει να γίνει; Αν βρισκόσασταν σε θέση ευθύνης και πάλι, ποιες αλλαγές στο πολιτικό σύστημα θα φέρνατε;
Πιστεύω ότι η πατρίδα μας χρειάζεται ένα μεγάλο, αποφασιστικό, σοκ που θα το έλεγα σοκ εντιμότητας, δικαιοσύνης και δημοκρατίας. Να ξανασυνδεθεί η πολιτική με την ηθική και το πολιτικό σύστημα με τους πολίτες. Χρειάζεται ένα μεγάλο άλμα προς τα εμπρός. Θεσμικό, οικονομικό, κοινωνικό. Χρειάζεται μια νέα περηφάνια, όχι με την εθνικιστική έννοια του όρου. Την περηφάνια του αυτοσεβασμού. Τη χαρά να ζούμε σε μια χώρα δίκαιη, δημιουργική, που νοιάζεται για αυτούς που έχουν μείνει πίσω, που έχει όραμα για το μέλλον. Μίλησα πρόσφατα για την ανάγκη ενός νέου πατριωτισμού όσον αφορά τη φορολόγηση του μεγάλου πλούτου. Πιστεύω ότι ένας νέος πατριωτισμός, που ξεπερνά τους εύλογους ιδεολογικούς διαχωρισμούς, χρειάζεται σήμερα, περισσότερο από ποτέ την περίοδο της μεταπολίτευσης, σε όλα τα πεδία της κοινωνικής και πολιτικής δράσης.
«Η παραίτησή μου είναι μια αντισυμβατική πρωτοβουλία με κίνητρα ηθικά. Ηθελα πριν απ’ όλα να αισθάνομαι καλά με τον εαυτό μου, με τη συνείδησή μου. Δεν ήθελα πια να απολαμβάνω προνόμια, όταν αισθανόμουν ότι δεν είχα καμιά δυνατότητα να ανταποκριθώ στις προσδοκίες όσων με εμπιστεύτηκαν»
Η διαφθορά, η χειραγώγηση της Δικαιοσύνης, η παράλυση των θεσμών, η προκλητική στήριξη του μεγάλου πλούτου εις βάρος της κοινωνικής πλειοψηφίας, η εξασθένηση της διεθνούς θέσης της χώρας, η διακυβέρνηση με όρους προσωπικού πλουτισμού, απαιτούν την αφύπνιση και την κινητοποίηση των πολλών, που βλέπουν τη ζωή τους και το αύριο να εκποιούνται προς όφελος λίγων. Και βέβαια την ανασύνταξη, ανασύνθεση πιο σωστά, της προοδευτικής αντιπολίτευσης. Που στη σημερινή πολυκερματισμένη μορφή της, με περίκλειστα και αναξιόπιστα σχήματα, δεν μπορεί να παίξει τον ρόλο που το Σύνταγμα ορίζει και η κοινωνία χρειάζεται. Είμαστε από τους τελευταίους στην Ευρώπη στην αμοιβή της εργασίας και από τους πρώτους στη φορολόγησή της. Πρωταθλητές στη χαμηλή φορολόγηση των μερισμάτων, στη χειραγώγηση της ενημέρωσης, στην έκπτωση του κράτους δικαίου, στην ανικανότητα και τη διαφθορά, που κοστίζουν ανθρώπινες ζωές. Ολα αυτά πρέπει να αλλάξουν. Λέω λοιπόν ότι δεν πάει άλλο. Με μια κυβέρνηση που έχει οικοδομήσει ένα καθεστώς διαφθοράς και με έναν πρωθυπουργό που λειτουργεί ως ολιγάρχης.
● Αν έτσι έχουν τα πράγματα, πιστεύετε ότι θα ήταν λύση να παραιτηθούν κι άλλοι βουλευτές;
Δεν πρόκειται να υποδείξω σε κανέναν αυτό που μόνο η συνείδησή του αποφασίζει. Και με την ευκαιρία να ξεκαθαρίσω εδώ ότι διάλεξα εν πλήρει συνειδήσει τον δρόμο έξω από το σύστημα - μέσα στην κοινωνία, χωρίς καμιά συνεννόηση με κανέναν. Και δεν έχω καμιά πρόθεση να αναπαράγω τακτικές «στρατολόγησης» ή διάσπασης, που το μόνο που καταφέρνουν είναι να εντείνουν την απογοήτευση της κοινωνίας. Εννοώ, με δυο λόγια, αυτό που είπα στη δήλωση της παραίτησής μου. Αισθάνομαι την ανάγκη να μιλήσω με τους πολίτες, να τους αφουγκραστώ, να βαδίσω μαζί τους στον δρόμο που μαζί θα ανοίξουμε. Η αυτάρκεια και η αυταρέσκεια κάποιου αυτόκλητου Μεσσία, που στρατολογεί τους μαθητές του, είναι το τελευταίο που χρειάζονται η πατρίδα και η κοινωνία μας σήμερα. Μόνο η πράξη των πολλών μπορεί να γίνει κινητήρας μιας πορείας προς την πρόοδο, έξω από το σημερινό τοξικό τέλμα. Σ’ αυτή θέλω να αφιερώσω την ενέργειά μου.
● Μας δίνετε εδώ την ευκαιρία να σας ρωτήσουμε: Πώς ένας πολιτικός, δοκιμασμένος μάλιστα, κατεβαίνει στον λαό για να τον αφουγκραστεί, όπως λέτε, σε μια εποχή που οι πολιτικοί δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς στο κοινωνικό σύνολο;
Οι πολιτικοί δεν είναι δημοφιλείς γιατί όλο και περισσότερο μοιάζουν μεταξύ τους. Γιατί δεν πείθουν ότι τους αφορούν περισσότερο το συλλογικό όραμα και το κοινό καλό από το προσωπικό τους συμφέρον και την επανεκλογή τους. Ξέρετε τι μου είπε μια φοιτήτρια που συνάντησα στη Σορβόνη με καταγωγή από την Εδεσσα; «Δεν μπορώ πια να διακρίνω τον αριστερό από τον δεξιό βουλευτή. Κάνουν τα ίδια πράγματα. Μιλάνε με τον ίδιο σχεδόν τρόπο κι ας λένε άλλα λόγια». Αυτή η διαπίστωσή της με προβλημάτισε και με στεναχώρησε γιατί δεν είναι μόνο η φοιτήτρια, αλλά πολλοί συμπολίτες μας μοιράζονται παρόμοιες σκέψεις. Αν λοιπόν δεν αλλάξουμε εμείς, αν δεν κάνουμε τη διαφορά πρωτίστως ηθικά, αξιακά, πολιτισμικά, πώς θα πείσουμε ότι είμαστε άλλο; Πώς θα αλλάξουμε τον κόσμο αν δείχνουμε βολεμένοι με τον σημερινό; Ο Αριστοτέλης μάς έμαθε πως δεν αρκεί ο Λόγος, δηλαδή τα επιχειρήματα, χρειάζεται και το Ηθος, δηλαδή ποιος είσαι και τι πράττεις εσύ που μιλάς, αν θέλεις να πείσεις.
● Η ανανέωση του πολιτικού σκηνικού, στην οποία αναφέρεστε, αφορά τον χώρο της Αριστεράς και της Κεντροαριστεράς; Ή, έχει να κάνει μόνο με την κυβερνητική εναλλαγή;
Προφανώς αφορά όλο το πολιτικό σύστημα, που έχει πια χάσει την εμπιστοσύνη της μεγάλης πλειοψηφίας. Αφορά όμως κυρίως την Αριστερά, την προοδευτική παράταξη. Πιστεύω ότι ήρθε ο καιρός, έχουμε μάλιστα καθυστερήσει, για μια μεγάλη, τολμηρή, αποφασιστική ανανέωση στις πρακτικές, τη γλώσσα, το ύφος, το ήθος, αλλά και τα πρόσωπα. Ηρθε ο καιρός να αλλάξει ριζικά η αντίληψή μας για τα αξιώματα, τα προνόμια που απορρέουν από αυτά και τη μιζέρια της αναπαραγωγής τους. Ναι, πιστεύω ότι πρέπει να υπάρξει μια «εισβολή» νέων ηθών και προσώπων στην πολιτική. Αυτό όμως δεν πρόκειται να γίνει με όρους εργαστηρίου, «εδώ μέσα», αλλά με όρους κοινωνίας, «εκεί έξω». Μια κοινωνία που επιμένει, εξεγείρεται, αντιστέκεται, απαιτεί αυτό που για το καθεστώς είναι «ανέφικτο», τότε θα παράγει και τα πολιτικά στελέχη και τα σχήματα εκείνα που θα την εκπροσωπήσουν. Να γιατί είναι ανάγκη, μεταξύ άλλων, οι πολίτες να μετατρέψουν την απογοήτευση σε πράξη και διεκδίκηση. Και να γιατί, μεταξύ άλλων, διάλεξα την ανασφάλεια να βρεθώ από τα βουλευτικά έδρανα, ανάμεσά τους.
● Αυτό εννοούν συνομιλητές σας, όταν προϊδεάζουν για κινήσεις «εκτός πλαισίου»;
Ακριβώς αυτό. Αν ως πλαίσιο ορίσουμε το σημερινό πολιτικό σύστημα, την κατακερματισμένη δημοκρατική αντιπολίτευση, τα ΙΧ κόμματα και τα κόμματα που γεννήθηκαν με τον εμβρυουλκό της διάσπασης -και την ιδιοποίηση βουλευτικών εδρών, που καλά κρατεί- τότε είναι πολύ συγκεκριμένο το περιεχόμενο των κινήσεων που προτίθεμαι να κάνω. Καμιά συναλλαγή, κανένα παρασκήνιο, καμιά προσπάθεια που αναπαράγει φθαρμένες πρακτικές. Στην κολυμπήθρα της κοινωνίας, με εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του λαού -αυτή είναι η απόφασή μου. Μπορεί να έχασα τα βουλευτικά μου προνόμια, αλλά είμαι τουλάχιστον ελεύθερος να διεκδικήσω το προνόμιο να πορευτώ μαζί με τους πολλούς. Δεν τολμάω να πω «σαν ένας από αυτούς». Αλλά ναι, θα ήθελα να είμαι μαζί τους «σαν ένας από αυτούς».
● Και τελικά; Ποια θα είναι η συνέχεια; Νέο κόμμα, κόμμα–ομπρέλα ή εκλογικός συνδυασμός; Και πότε; Και συμπληρωματικά: Ο ενιαίος Συνασπισμός του 1989-90 και ο πολυτασικός ΣΥΡΙΖΑ είναι μοντέλα που μπορούν να λειτουργήσουν και σήμερα;
Κατ’ αρχάς, για να απαντήσω στο δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας, κανένα μοντέλο τού χτες δεν μπορεί να λειτουργήσει σήμερα, χωρίς τουλάχιστον τις απαραίτητες μεγάλες μετατροπές. «Δεν μπορείς να κάνεις την ίδια επανάσταση δύο φορές» έλεγε ένας Ισπανός επαναστάτης. Στην ερώτησή σας όμως για τη συνέχεια, απαντώ πολύ καθαρά: Τίποτε από αυτά. Με παλιό διαβατήριο κανένας δεν πρόκειται να περάσει στη νέα εποχή και απλώς θα διαιωνίζονται η καθεστωτική στασιμότητα και ασυδοσία. Επιμένω, επαναλαμβάνω, ξαναλέω: Το πολιτικό σύστημα, σε όλες τις εκφράσεις του, έχει ξεπέσει στη συνείδηση του λαού. Της μεγάλης πλειοψηφίας τουλάχιστον. Τα κόμματα, η Δικαιοσύνη, η Βουλή, οι θεσμοί, επίσης. Είναι αυταπάτη και βόλεμα να περιμένουμε κάτι θετικό από ένα σύστημα που δεν θέλει και δεν μπορεί. Χρειαζόμαστε νέα εργαλεία σκέψης και πράξης, διαφορετικά θα βαλτώσουμε όλοι σε μια αδιέξοδη κατάσταση. Οι πολίτες -αυτή είναι η δύναμη της αλλαγής σήμερα. Μόνον αυτοί, «από κάτω», μπορούν να ανατρέψουν τα δεδομένα «επάνω». Να βάλουν τη σφραγίδα τους στις εξελίξεις.
● Η παραίτησή σας προκάλεσε... εχθρικές τοποθετήσεις από αντιπάλους και πρώην συντρόφους. Και πρώτα ο πρωθυπουργός χαρακτήρισε την Ελλάδα του 2015, χώρα–παρία. Τι του απαντάτε;
Απαντώ, εν συντομία, ότι το 2015 παραλάβαμε όντως μια χώρα-παρία και διεθνώς απαξιωμένη. Μια Ελλάδα ρημαγμένη, με 1/4 της οικονομίας κατεστραμμένο, την ανεργία στο 27%, ουρές σε κοινωνικά ιατρεία, σε παντοπωλεία, αλλά και σε κάδους σκουπιδιών, δεμένη πισθάγκωνα από τους δανειστές, με ένα χρέος αγχόνη. Μια κοινωνία χωρίς ελπίδα και προοπτική. Ο ίδιος και η παράταξή του, μαζί με τους συνοδοιπόρους και τους σπόνσορες της διαφθοράς, που ήταν ένοχοι γι’ αυτήν την εθνική τραγωδία, κραύγαζαν «Γερούν γερά» και «βάστα Σόιμπλε», όσο εμείς δίναμε τη μάχη για τη σωτηρία της πατρίδας. Και το 2019 τους παραδώσαμε μια Ελλάδα εκτός μνημονίων και επιτροπείας, με ρυθμισμένο χρέος, δεκάδες δισεκατομμύρια στα δημόσια ταμεία, δώδεκα συνεχή τρίμηνα ανάπτυξης, ενισχυμένη διεθνή θέση στα Βαλκάνια και την Ευρώπη. Και όμως επιμένουν στη δολοφονία της αλήθειας, χωρίς καμιά ντροπή.
● Παραιτηθήκατε από βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. Θα παραιτηθείτε κι από μέλος του κόμματος; Και είπατε πως δεν θα είστε αντίπαλος με τον ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. Με ποιον τρόπο δεν θα είναι ανταγωνιστικό αυτό που θα ετοιμάσετε;
Η δήλωσή μου είναι νομίζω σαφής. Η σχέση μου με τον ΣΥΡΙΖΑ ήταν μια σχέση ζωής, αλλά έχει κλείσει. Και αν κάποιος καταλαβαίνει την απόφασή μου να μην είμαι πια βουλευτής και να επιχειρήσω μια «πορεία στον λαό» ως ανταγωνιστική, τότε κάνει λάθος. Είναι απόφαση υπέρβασης και όχι ανταγωνισμού.
● Στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά πού τοποθετείτε τον εαυτό σας; Κάποιοι, ανάμεσά τους και πρώην σύντροφοί σας, υποστηρίζουν ότι είστε πλέον ένας κεντρώος πολιτικός. Τι λέτε;
Αν ως Αριστερά εννοούμε την Αριστερά της αντίστασης αλλά και της ευθύνης, των κινημάτων αλλά και της διακυβέρνησης, της Ιστορίας αλλά και του σήμερα, της προγραμματικής καθαρότητας αλλά και της ενωτικής ετοιμότητας, τότε με κάθε μετριοφροσύνη τοποθετώ τον εαυτό μου στον εντελώς αντίθετο πόλο από τη Δεξιά. Την οποία, παρεμπιπτόντως, μια χαρά βολεύει η ανέξοδη ρητορεία, ο μίζερος ανταγωνισμός για το ποιος είναι πιο αριστερός, η δημοπρασία επαναστατικών φράσεων. Αρκεί να δει κανείς προς τα πού στρέφει τα πυρά του ο προπαγανδιστικός μηχανισμός της κυβέρνησης για να καταλάβει... Σε κάθε περίπτωση, όμως, λίγη σημασία έχει πόσο αριστερά στην κλίμακα θα τοποθετήσουμε τον εαυτό μας. Αυτό που μετράει είναι να είμαστε αποτελεσματικοί για τον λαό και τη χώρα μας. «Ασπρος γάτος, μαύρος γάτος, σημασία έχει να πιάνει ποντίκια» έλεγε ο Κινέζος ηγέτης Ντενγκ Σιαοπίνγκ. Εγώ θα το πω αλλιώς: Αριστερές πολιτικές είναι αυτές που αλλάζουν μια χώρα στην κατεύθυνση της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ευημερίας των πολλών.
● Κλείνοντας πώς ονειρεύεστε αυτές τις πιο «όμορφες θάλασσες»; Τι χαρακτηριστικά θα έχουν;
Μα σαν τις ελληνικές θάλασσες. Του ήλιου και της δικαιοσύνης. Με φουρτούνες αλλά και πανέμορφα νησιά, με βραχώδεις επικίνδυνες ακτές και γαλήνια ακρογιάλια. Θάλασσες που για να τις ταξιδέψει κανείς χρειάζεται όχι μόνο τόλμη, αλλά και πείρα, και γνώση. Οχι μόνο καλό καπετάνιο, αλλά και άξιο πλήρωμα, με γερά χέρια και κοφτερό μυαλό. Θάλασσες, τέλος, που πρέπει να σεβαστείς τη δύναμή τους και να αναζητάς πάντα με υπομονή και εξυπνάδα τον ούριο άνεμο για να χαράξεις τη ρότα που οδηγεί σε ασφαλές λιμάνι.