Εργασία για τη μουσική: Πόσο τέλεια είναι η τέλεια πτώση;
Διαβάζοντας πολλά από τα διεθνώς καταξιωμένα εγχειρίδια αρμονίας, διαπιστώνει κανείς ότι δεν είναι μικρό το ποσοστό αυτών που αντιλαμβάνονται την τέλεια πτώση μόνο μέσα από το πρίσμα μιας
αρμονικής διαδοχής V - I, παραβλέποντας άλλους παράγοντες, η αλληλεπίδραση των οποίων συμβάλλει στην αίσθηση ολοκλήρωσης ή βαθμού “τελειότητας” που μας παρέχει η συγκεκριμένη πτώση. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την συσκότιση ενός φάσματος που εκτείνεται από τον μέγιστο βαθμό τελειότητας έως τα σύνορα της ατελούς πτώσης. Με άλλα λόγια, τοποθετώντας όλες τις περιπτώσεις κάτω από τον γενικό τίτλο τέλεια πτώση, μοιάζει να προσδίδουμε τις ίδιες ακριβώς ιδιότητες σε φαινόμενα ίδιου χρώματος μεν, διαφορετικής απόχρωσης δε, σαν να πάσχουμε από κάποιο είδος μουσικής δυσχρωματοψίας που δεν μας επιτρέπει να εστιάσουμε στο εσωτερικό των ευρύτερων μορφών ταξινόμησης.
Οδηγούμαστε στον μέγιστο βαθμό τελειότητας μιας τέλειας πτώσης, όταν και οι δύο συγχορδίες που την αποτελούν είναι σε ευθεία κατάσταση, πλήρεις, με την Ι στο ισχυρό και σε θέση 8ης, ώστε η ψηλότερη φωνή να τραγουδά τον θεμέλιο φθόγγο της συγχορδίας, ο οποίος προσεγγίζεται με κατιούσα ή ανιούσα βηματική κίνηση. Πιο αναλυτικά, οι δύο περιπτώσεις που εκφράζουν την “τελειότερη” μορφή της τέλειας πτώσης - και που στην ουσία δεν είναι παρά δύο διαφορετικές προσεγγίσεις της Ι από την V - είναι, σε τετράφωνη γραφή, οι εξής: ₁
1. Κάθετα αρμονικά έχουμε να κάνουμε με πλάγια σύνδεση της V σε ευθεία κατάσταση και θέση 3ης, συνεπτυγμένη ή ανεπτυγμένη, με την Ι επίσης σε ευθεία κατάσταση και θέση 8ης, συνεπτυγμένη ή ανεπτυγμένη, στο ισχυρό. Μελωδικά, η ψηλότερη φωνή προσεγγίζει τον θεμέλιο φθόγγο της τονικής με ανιούσα βηματική κίνηση ( 7^ - 8^ ), η χαμηλότερη τραγουδά το χαρακτηριστικό διάστημα 4ης ανιούσας ή 5ης κατιούσας από την θεμέλιο της V προς την θεμέλιο της Ι ( 5^ - 8^ ) και μια από τις εσωτερικές φωνές, ανάλογα με την κατάσταση της συγχορδίας, τραγουδά την κοινή νότα ( 5^ ), ενώ η άλλη κινείται με ανιούσα βηματική κίνηση από την 5η της V στην 3η της Ι ( 2^ - 3^).
2. Κάθετα αρμονικά έχουμε να κάνουμε με ευθεία ή αντίθετη σύνδεση της V σε ευθεία κατάσταση και θέση 5ης, συνεπτυγμένη ή ανεπτυγμένη, με την Ι επίσης σε ευθεία κατάσταση και θέση 8ης, συνεπτυγμένη ή ανεπτυγμένη, στο ισχυρό. Μελωδικά, η ψηλότερη φωνή προσεγγίζει τον θεμέλιο φθόγγο της τονικής με κατιούσα βηματική κίνηση ( 2^ - 1^ ), η χαμηλότερη φωνή τραγουδά, και εδώ φυσικά, το χαρακτηριστικό διάστημα 4ης ανιούσας ή 5ης κατιούσας από την θεμέλιο της V προς την θεμέλιο της Ι ( 5^ - 8^ ) και μια από τις εσωτερικές φωνές, ανάλογα με την κατάσταση της συγχορδίας, κατεβάζει τον προσαγωγέα στην 5η της Ι ( 7^ - 5^ ), ενώ η άλλη τον θεμέλιο της V στην 3η της Ι ( 5^ - 3^ ).
Κάθε διαφοροποίηση ή συνδυασμός διαφοροποιήσεων των παραπάνω συμβάλλει - λιγότερο ή περισσότερο, με διαφορετικό κάθε φορά τρόπο - στην χαλάρωση της αίσθησης ολοκλήρωσης ή βαθμού τελειότητας που μας παρέχει η τέλεια πτώση όταν εκφράζεται κάτω από τις συγκεκριμένες συνθήκες. Αν και οι περιπτώσεις που παρέχουν χαμηλότερο βαθμό τελειότητας δεν τοποθετούνται γραμμικά, ωστόσο λιγότερο επηρεάζει ο διπλασιασμός του θεμέλιου φθόγγου μιας συγχορδίας σε σχέση με την περίπτωση όπου η ψηλότερη φωνή τραγουδά την 3η ή - πολύ σπανιότερα - την 5η της τελικής συγχορδίας, και περισσότερο οι περιπτώσεις όπου είτε η V βρίσκεται σε κάποια αναστροφή, είτε αντικαθίσταται από την VII - η οποία πιθανώς να βρίσκεται και αυτή σε κάποια αναστροφή -, είτε η Ι βρίσκεται σε ασθενές. ₂
Πλησιέστερη στην αλήθεια, όπως την αντιλαμβάνομαι και όπως προσπάθησα να την αναπτύξω παραπάνω, είναι η άποψη που συναντά κανείς σε ένα μέρος της διεθνούς βιβλιογραφίας, σύμφωνα με την οποία οι αυθεντικές πτώσεις - με βάση την αίσθηση ολοκλήρωσης ή βαθμού τελειότητας μας παρέχουν - διακρίνονται σε δυο κατηγορίες, σε Τέλεια Αυθεντική Πτώση και σε
Ατελή Αυθεντική Πτώση.
Σε γενικές γραμμές, οι συγγραφείς που υιοθετούν αυτή τη διάκριση συμφωνούν ότι η τέλεια αυθεντική πτώση αφορά την σύνδεση V - I σε ευθεία κατάσταση με την Ι σε θέση 8ης και στο ισχυρό. Τοποθετούνται όμως διαφορετικά ως προς το τι ακριβώς αφορά η ατελής αυθεντική πτώση. Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, σε αυτήν υπάγονται όλες οι περιπτώσεις που αποκλίνουν από τις προδιαγραφές της τέλειας αυθεντικής πτώσης, ενώ μια δεύτερη τοποθέτηση, λαμβάνοντας υπόψη μόνο την απόκλιση της μελωδικής γραμμής, κατατάσσει στις ατελείς αυθεντικές πτώσεις μόνο τις περιπτώσεις όπου η τελική συγχορδία βρίσκεται σε θέση 3ης ή 5ης. Φυσικά για το θέμα αυτό υπάρχουν και συγγραφείς, η σκέψη των οποίων κινείται σε ένα μεταίχμιο σε σχέση με τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις, ωστόσο η λεπτομερέστερη παρουσίαση των απόψεών τους θα ήταν εκτός ορίων και στόχου του συγκεκριμένου άρθρου.
Μια ένσταση που θα μπορούσε να διατυπώσει κανείς σε σχέση με την πρώτη και επικρατέστερη άποψη είναι ότι τοποθετεί κάτω από τον - ομολογουμένως λιγότερο γενικό - τίτλο της ατελούς αυθεντικής πτώσεις όλες τις περιπτώσεις που αποκλίνουν από τις προδιαγραφές της τέλειας αυθεντικής, χωρίς να γίνεται λόγος για τον βαθμό απόκλισης ή τον συνδυασμό αποκλίσεων της κάθε περίπτωσης, με αποτέλεσμα να εξισώνονται περιπτώσεις που μας παρέχουν - μικροδομικά - πολύ διαφορετική αίσθηση ολοκλήρωσης ή βαθμού τελειότητας. Σε σχέση τώρα με τη δεύτερη άποψη, η αδυναμία που διαπιστώνει κανείς είναι ότι παραβλέπει μια σειρά από παράγοντες, με αποτέλεσμα την πλήρη απουσία από το θεωρητικό τους σύστημα εκδοχών, όπως είναι η σύνδεση της Ι με την VII ή με κάποια από τις αναστροφές αυτής ή της V.
Τοποθετώντας το ζήτημα σε μια ευρύτερη προοπτική, θα λέγαμε ότι η αίσθηση της Τέλειας Πτώσης επηρεάζεται επίσης από επιλογές όπως η παρεμβολή του πτωτικού 6/4, η χρήση διάφωνης V (7, 9, 13) ή ξένων φθόγγων, η τρίτη της Πικαρδίας (για να αναφερθούμε σε ορισμένες βασικές). . Επηρεάζεται επίσης από το υλικό που προηγείται αυτής και προετοιμάζει το έδαφος γι’ αυτό που θα ακολουθήσει, αποτελώντας στην ουσία ένα αδιαίρετο σύνολο επιλογών που οδηγούν προς ένα τελικό στόχο. Επηρεάζεται ακόμη από το σημείο που γίνεται, αλλά ταυτόχρονα και από μια σειρά από παράγοντες, όπως είναι οι δυναμικές, ο αριθμός των “φωνών”, η ενορχήστρωση (αν πρόκειται για οργανική γραφή), παράγοντες που στο σύνολό τους συνδέονται άμεσα με την υφή του μουσικού έργου και πιθανώς επιστρατεύονται ή τροποποιούνται για να υποστηρίξουν με τον τρόπο τους την αίσθηση της Τέλειας Πτώσης σύμφωνα με τις επιθυμίες του συνθέτη.
_________
1. Στα όρια του συγκεκριμένου κειμένου θα σταθούμε σε αυτές τις δυο κεντρικές επιλογές παρακάμπτοντας ή απλά θίγοντας επιγραμματικά διάφορες άλλες οι οποίες στην ουσία αποτελούν παραλλαγές ή κάποιο είδος εξέλιξης/τροποποίησης αυτών. Για παράδειγμα η πλάγια σύνδεση της V ανεπτυγμένης με την Ι συνεπτυγμένη, που συναντά τόσο συχνά κανείς στα Χορικά του Μπαχ, στο μελωδικό σχήμα 2^ - 1^, με τον προσαγωγέα στον τενόρο να ανεβαίνει 4η ανιούσα (ακόμη και ελαττωμένη) προς την 3η της I και άλλες πολλές περιπτώσεις.
2. Στις παραπάνω περιπτώσεις θα πρέπει βέβαια να συνυπολογιστούν και όσοι συνδυασμοί των παραπάνω είναι εφικτοί τεχνικά και υφολογικά.
Σωτήρης Κουγεμήτρος/ Συνθέτης, καθηγητής ανωτέρων θεωρητικών & προσχολικής μουσικής.
Οδηγούμαστε στον μέγιστο βαθμό τελειότητας μιας τέλειας πτώσης, όταν και οι δύο συγχορδίες που την αποτελούν είναι σε ευθεία κατάσταση, πλήρεις, με την Ι στο ισχυρό και σε θέση 8ης, ώστε η ψηλότερη φωνή να τραγουδά τον θεμέλιο φθόγγο της συγχορδίας, ο οποίος προσεγγίζεται με κατιούσα ή ανιούσα βηματική κίνηση. Πιο αναλυτικά, οι δύο περιπτώσεις που εκφράζουν την “τελειότερη” μορφή της τέλειας πτώσης - και που στην ουσία δεν είναι παρά δύο διαφορετικές προσεγγίσεις της Ι από την V - είναι, σε τετράφωνη γραφή, οι εξής: ₁
1. Κάθετα αρμονικά έχουμε να κάνουμε με πλάγια σύνδεση της V σε ευθεία κατάσταση και θέση 3ης, συνεπτυγμένη ή ανεπτυγμένη, με την Ι επίσης σε ευθεία κατάσταση και θέση 8ης, συνεπτυγμένη ή ανεπτυγμένη, στο ισχυρό. Μελωδικά, η ψηλότερη φωνή προσεγγίζει τον θεμέλιο φθόγγο της τονικής με ανιούσα βηματική κίνηση ( 7^ - 8^ ), η χαμηλότερη τραγουδά το χαρακτηριστικό διάστημα 4ης ανιούσας ή 5ης κατιούσας από την θεμέλιο της V προς την θεμέλιο της Ι ( 5^ - 8^ ) και μια από τις εσωτερικές φωνές, ανάλογα με την κατάσταση της συγχορδίας, τραγουδά την κοινή νότα ( 5^ ), ενώ η άλλη κινείται με ανιούσα βηματική κίνηση από την 5η της V στην 3η της Ι ( 2^ - 3^).
2. Κάθετα αρμονικά έχουμε να κάνουμε με ευθεία ή αντίθετη σύνδεση της V σε ευθεία κατάσταση και θέση 5ης, συνεπτυγμένη ή ανεπτυγμένη, με την Ι επίσης σε ευθεία κατάσταση και θέση 8ης, συνεπτυγμένη ή ανεπτυγμένη, στο ισχυρό. Μελωδικά, η ψηλότερη φωνή προσεγγίζει τον θεμέλιο φθόγγο της τονικής με κατιούσα βηματική κίνηση ( 2^ - 1^ ), η χαμηλότερη φωνή τραγουδά, και εδώ φυσικά, το χαρακτηριστικό διάστημα 4ης ανιούσας ή 5ης κατιούσας από την θεμέλιο της V προς την θεμέλιο της Ι ( 5^ - 8^ ) και μια από τις εσωτερικές φωνές, ανάλογα με την κατάσταση της συγχορδίας, κατεβάζει τον προσαγωγέα στην 5η της Ι ( 7^ - 5^ ), ενώ η άλλη τον θεμέλιο της V στην 3η της Ι ( 5^ - 3^ ).
Κάθε διαφοροποίηση ή συνδυασμός διαφοροποιήσεων των παραπάνω συμβάλλει - λιγότερο ή περισσότερο, με διαφορετικό κάθε φορά τρόπο - στην χαλάρωση της αίσθησης ολοκλήρωσης ή βαθμού τελειότητας που μας παρέχει η τέλεια πτώση όταν εκφράζεται κάτω από τις συγκεκριμένες συνθήκες. Αν και οι περιπτώσεις που παρέχουν χαμηλότερο βαθμό τελειότητας δεν τοποθετούνται γραμμικά, ωστόσο λιγότερο επηρεάζει ο διπλασιασμός του θεμέλιου φθόγγου μιας συγχορδίας σε σχέση με την περίπτωση όπου η ψηλότερη φωνή τραγουδά την 3η ή - πολύ σπανιότερα - την 5η της τελικής συγχορδίας, και περισσότερο οι περιπτώσεις όπου είτε η V βρίσκεται σε κάποια αναστροφή, είτε αντικαθίσταται από την VII - η οποία πιθανώς να βρίσκεται και αυτή σε κάποια αναστροφή -, είτε η Ι βρίσκεται σε ασθενές. ₂
Πλησιέστερη στην αλήθεια, όπως την αντιλαμβάνομαι και όπως προσπάθησα να την αναπτύξω παραπάνω, είναι η άποψη που συναντά κανείς σε ένα μέρος της διεθνούς βιβλιογραφίας, σύμφωνα με την οποία οι αυθεντικές πτώσεις - με βάση την αίσθηση ολοκλήρωσης ή βαθμού τελειότητας μας παρέχουν - διακρίνονται σε δυο κατηγορίες, σε Τέλεια Αυθεντική Πτώση και σε
Ατελή Αυθεντική Πτώση.
Σε γενικές γραμμές, οι συγγραφείς που υιοθετούν αυτή τη διάκριση συμφωνούν ότι η τέλεια αυθεντική πτώση αφορά την σύνδεση V - I σε ευθεία κατάσταση με την Ι σε θέση 8ης και στο ισχυρό. Τοποθετούνται όμως διαφορετικά ως προς το τι ακριβώς αφορά η ατελής αυθεντική πτώση. Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, σε αυτήν υπάγονται όλες οι περιπτώσεις που αποκλίνουν από τις προδιαγραφές της τέλειας αυθεντικής πτώσης, ενώ μια δεύτερη τοποθέτηση, λαμβάνοντας υπόψη μόνο την απόκλιση της μελωδικής γραμμής, κατατάσσει στις ατελείς αυθεντικές πτώσεις μόνο τις περιπτώσεις όπου η τελική συγχορδία βρίσκεται σε θέση 3ης ή 5ης. Φυσικά για το θέμα αυτό υπάρχουν και συγγραφείς, η σκέψη των οποίων κινείται σε ένα μεταίχμιο σε σχέση με τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις, ωστόσο η λεπτομερέστερη παρουσίαση των απόψεών τους θα ήταν εκτός ορίων και στόχου του συγκεκριμένου άρθρου.
Μια ένσταση που θα μπορούσε να διατυπώσει κανείς σε σχέση με την πρώτη και επικρατέστερη άποψη είναι ότι τοποθετεί κάτω από τον - ομολογουμένως λιγότερο γενικό - τίτλο της ατελούς αυθεντικής πτώσεις όλες τις περιπτώσεις που αποκλίνουν από τις προδιαγραφές της τέλειας αυθεντικής, χωρίς να γίνεται λόγος για τον βαθμό απόκλισης ή τον συνδυασμό αποκλίσεων της κάθε περίπτωσης, με αποτέλεσμα να εξισώνονται περιπτώσεις που μας παρέχουν - μικροδομικά - πολύ διαφορετική αίσθηση ολοκλήρωσης ή βαθμού τελειότητας. Σε σχέση τώρα με τη δεύτερη άποψη, η αδυναμία που διαπιστώνει κανείς είναι ότι παραβλέπει μια σειρά από παράγοντες, με αποτέλεσμα την πλήρη απουσία από το θεωρητικό τους σύστημα εκδοχών, όπως είναι η σύνδεση της Ι με την VII ή με κάποια από τις αναστροφές αυτής ή της V.
Τοποθετώντας το ζήτημα σε μια ευρύτερη προοπτική, θα λέγαμε ότι η αίσθηση της Τέλειας Πτώσης επηρεάζεται επίσης από επιλογές όπως η παρεμβολή του πτωτικού 6/4, η χρήση διάφωνης V (7, 9, 13) ή ξένων φθόγγων, η τρίτη της Πικαρδίας (για να αναφερθούμε σε ορισμένες βασικές). . Επηρεάζεται επίσης από το υλικό που προηγείται αυτής και προετοιμάζει το έδαφος γι’ αυτό που θα ακολουθήσει, αποτελώντας στην ουσία ένα αδιαίρετο σύνολο επιλογών που οδηγούν προς ένα τελικό στόχο. Επηρεάζεται ακόμη από το σημείο που γίνεται, αλλά ταυτόχρονα και από μια σειρά από παράγοντες, όπως είναι οι δυναμικές, ο αριθμός των “φωνών”, η ενορχήστρωση (αν πρόκειται για οργανική γραφή), παράγοντες που στο σύνολό τους συνδέονται άμεσα με την υφή του μουσικού έργου και πιθανώς επιστρατεύονται ή τροποποιούνται για να υποστηρίξουν με τον τρόπο τους την αίσθηση της Τέλειας Πτώσης σύμφωνα με τις επιθυμίες του συνθέτη.
_________
1. Στα όρια του συγκεκριμένου κειμένου θα σταθούμε σε αυτές τις δυο κεντρικές επιλογές παρακάμπτοντας ή απλά θίγοντας επιγραμματικά διάφορες άλλες οι οποίες στην ουσία αποτελούν παραλλαγές ή κάποιο είδος εξέλιξης/τροποποίησης αυτών. Για παράδειγμα η πλάγια σύνδεση της V ανεπτυγμένης με την Ι συνεπτυγμένη, που συναντά τόσο συχνά κανείς στα Χορικά του Μπαχ, στο μελωδικό σχήμα 2^ - 1^, με τον προσαγωγέα στον τενόρο να ανεβαίνει 4η ανιούσα (ακόμη και ελαττωμένη) προς την 3η της I και άλλες πολλές περιπτώσεις.
2. Στις παραπάνω περιπτώσεις θα πρέπει βέβαια να συνυπολογιστούν και όσοι συνδυασμοί των παραπάνω είναι εφικτοί τεχνικά και υφολογικά.
Σωτήρης Κουγεμήτρος/ Συνθέτης, καθηγητής ανωτέρων θεωρητικών & προσχολικής μουσικής.