Ο τοπικισμός βλάπτει την ιστορική αλήθεια | Γράφει ο Παναγιώτης Βέμμος

 του Παν. Βέμμου

συγγραφέα του βιβλίου  «Τριπολιτσά, μαρτυρική πόλη» εκδ. ΚΕΡΔΟΣ 2023

Πρόσφατα (2025) κυκλοφόρησε το βιβλίο του αρχαιολόγου και ομότιμου καθηγητή του ΑΠΘ Παν. Φάκλαρη με τίτλο « 18 Μαΐου 1821. Η μάχη των Βερβένων. Η νίκη που καθόρισε την έκβαση της Επανάστασης».

Το βιβλίο επιδιώκει να αναθεωρήσει την ιστορική άποψη που ισχύει για την μάχη που έγινε στα Δολιανά και Βέρβενα, παραθέτοντας και ερμηνεύοντας σύμφωνα με την άποψή του πλείστα ιστορικά στοιχεία. Σκοπός του είναι να παρουσιάσει τα Βέρβενα κέντρο της επανάστασης, υποβαθμίζοντας τη συμμετοχή της ευρύτερης περιοχής και κάποιων αγωνιστών στον αγώνα της ανεξαρτησίας.

«Η Φιλική Εταιρεία όρισε η κήρυξη της Επανάστασης να πραγματοποιηθεί στις 25 Μαρτίου, για να συνδυασθεί με την μεγάλη θρησκευτική εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου» αναφέρει ο Π.Φ. στο βιβλίο.

Όμως, γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει τέτοια αναφορά από την Φ.Ε. για συγκεκριμένη ημερομηνία, αλλά κατεύθυνση να ξεκινήσει ο Αγώνας στην Πελοπόννησο προς τα τέλη Μαρτίου. Αυτό δε επιβεβαιώνουν και τα γεγονότα, που αναλυτικά υπάρχουν στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (εκδοτική Αθηνών) σελίδες 83-96. Αναφέρω ορισμένα χαρακτηριστικά: 17 Μαρτίου στην Αερόπολη της Μάνης, 21 επίθεση στα Καλάβρυτα, 23 Απελευθέρωση της Καλαμάτας. Ο δε Κοντάκης αναφέρει στα απομνημονεύματα του  «Την 24 κίνησα με 48 Αγιοπετρίτες με σημαίαν της ελευθερίας, υπήγαν εις Δολιανά και εδιόρισα εκεί οπλαρχηγό τον Μητρομάρα. Ευρών και τον Λάμπρον Ριζιώτην εκεί τον έκαμα εκατόνταρχο και έλαβε την Σημαίαν και άρχισε να συνάζει τους καμπίτας, την δε επαύριον απέρασα εις Βέρβενα, όπου έφθασε ο Άγιος Βρεσθένης και εσυστήσαμε στρατόπεδον...»

Η 25 Μαρτίου ως ημέρα έναρξης του Αγώνα ορίσθηκε με Βασιλικό Διάταγμα πολύ αργότερα, το 1838. Αγνοεί ο συγγραφέας αυτή την ιστορική αλήθεια ή συντάσσεται με την κρατική ιστορική άποψη μαζί με το μύθο της Αγίας Λαύρας;

Το στρατόπεδο των Βερβένων που συγκροτήθηκε από Κυνουριάτες, Μαντινείς, Λακώνες και εμπειροπόλεμους Μανιάτες αγωνιστές με επιμελητεία, ήταν ιδιαίτερα σημαντικό. Για το λόγο αυτό επιλέγχθηκε από τους Οθωμανούς μετά το Βαλτέτσι να προσβληθεί για να ανοίξει ο δρόμος για την κατάπνιξη της Επανάστασης στη Λακωνία.

Για να κατανοήσουμε τη μάχη σε Δολιανά και Βέρβενα είναι απαραίτητο να δούμε την τακτική Οθωμανών και Ελλήνων την περίοδο αυτή.    Οι Οθωμανοί επεδίωκαν να αποτρέψουν κατ' αρχήν την οπισθοχώρηση των Ελλήνων, να τους περικυκλώσουν και με συνολική επίθεση να τους διαλύσουν. Οι Έλληνες αδυνατώντας να αντιμετωπίσουν το μεγαλύτερο αριθμητικά οθωμανικό στράτευμα και ιδιαίτερα το ιππικό, οχυρώνονταν σε σπίτια, κατασκεύαζαν ταμπούρια ώστε να αισθάνονται ασφαλείς, περιμένοντας ταυτόχρονα βοήθεια από το παραπλήσια στρατόπεδα (Εκτενεστέρα δες σελ. 239 στο βιβλίο του Γ. Μαργαρίτη  «Ενάντια σε φρούρια και τείχη»2020)

Τι έγινε στις 18 Μαΐου;

Κατ' αρχήν δεν πρόκειται για τρεις ή περισσότερες μάχες όπως αφήνει να εννοηθεί ο κ. Φάκλαρης, αλλά μια μάχη σε διαδοχικές φάσεις, γεγονός που αναγνωρίζεται από αγωνιστές και ιστορικούς και αναφέρει ο συγγραφέας στο πρόλογο του. Μάχη που έγινε την ίδια μέρα με αντιπάλους του Οθωμανούς με διοικητή τον Μουσταφάμπεη και τους Έλληνες σε Δραγούνι, Δολιανά και Βέρβενα.

Το πρωί της 18^ης Μαΐου οι Τούρκοι έφθασαν στις Ρίζες και εκεί χωρίσθηκαν σε τρία τμήματα  «Ένα τμήμα προφανώς το μεγαλύτερο, θα βάδιζε προς το χωριό Μάνεσι... και θα απέκλειε τα Βέρβενα από τη βόρεια πλευρά» αναφέρει ο Π.Φ. Άρα πρόκειται για τμήμα που είχε σκοπό να αποτρέψει την οπισθοχώρηση. Δεν υπάρχει καμμία αναφορά που να το προσδιορίζει ως το μεγαλύτερο. Σε άλλο σημείο σελ. 59  «Η μάχη στο Σταυρό» το προσδιορίζει στους 2000 πεζούς και ιππικό. Ενώ στη σελίδα 68 μαζί με το μικρό ιππικό απόσπασμα από το Δραγούνι, τους ανεβάζει στις 4000! Το απόσπασμα από το Δραγούνι θα απέκλειε τα Βέρβενα από τη νότια πλευρά. Το τρίτο με τη διοίκηση του στρατεύματος και τα κανόνια κατευθύνθηκε στα Δολιανά και σύμφωνα με τον Π.Φ. αποτελείτο από 2000 πεζούς και ιππικό. Η δύναμη του οθωμανικού στρατού προσδιορίζεται από τις 6000-10.000. Πού βρισκόταν η κύρια δύναμη με τα σώματα που θα απέκλειαν την οπισθοχώρηση ή με την διοίκηση που θα έκανε την τελική έφοδο; Είναι ένα κρίσιμο ερώτημα που αιωρείται στο βιβλίο.

Η μάχη στα Δολιανά

Ο φόβος των Τούρκων ήταν την περίοδο αυτή διάχυτος όχι μόνο στα Δολιανά αλλά σε όλη την περιοχή. Φυσικό να υπάρξει αναστάτωση και οι άμαχοι να φύγουν από το χωριό με συνοδεία κάποιων οπλισμένων για προστασία ή από φόβο. Το σώμα του Νικηταρά μαζί με τους Δολιανίτες και Αγιοπετρίτες οχυρώθηκαν σε 13 σπίτια. Αυτά σχημάτιζαν ένα τόξο που περιέβαλε το ρέμα του Τσάκωνα και τους δρόμους που οδηγούσαν σε Βέρβενα και Δραγούνι. Η επιλογή έγινε ώστε να υπάρχει αμυντική αλληλοκάλυψη των σπιτιών και να μην επιτρέπεται διέλευση του οθωμανικού στρατού. Ο Π.Φ. αναφέρει  «Οι Οθωμανοί μπήκαν στο άδειο από κατοίκους χωριό, λεηλάτησαν, πυρπόλησαν σπίτια, όπως ήταν φυσικό. Ο Μουσταφάμπεης με 2000 στρατό και ιππικό, κυρίευσε χωρίς μεγάλη δυσκολία τα Δολιανά, εγκατέστησε το στρατηγείο στο κάτω τμήμα του χωριού, στον Αγιώργη και προσπάθησε να εξουδετερώσει τους αμυνόμενους Έλληνες που είχαν οχυρωθεί στα 13 σπίτια. Παράλληλα, απώθησε τους Δολιανίτες που είχαν οχυρωθεί στην πλαγιά» Ανταποκρίνεται αυτή η περιγραφή στην πραγματικότητα και από ποιες αναφορές βγάζει αυτό το συμπέρασμα; Τότε γιατί αφού είχε καταληφθεί χωριό δεν προχώρησε ο Μουσταφάμπεης προς τα Βέρβενα, αφήνοντας έστω μια μικρή δύναμη για να απασχολεί τους κλεισμένους στα σπίτια; Πράγματι καταλήφθηκε το βόρειο-ανατολικό κάτω μέρος του χωριού. Δεν καταλήφθηκε το πάνω νότιο και πολύ περισσότερο δεν άνοιξε ο δρόμος προς τα Βέρβενα. Ο Νικηταράς εγκατεστημένος στο σπίτι του Χριστοφίλη στο βορειο-δυτικό άκρο, έλεγχε όλο το πεδίο της μάχης και μάλιστα είχε σηκώσει τη σημαία στο σπίτι του Καραμήτρου για να παραπλανά τους Οθωμανούς.  Η μάχη ξεκίνησε τις πρωινές ώρες και διήρκεσε έως αργά το απόγευμα, δεν υπήρξε περικύκλωση, αλλά μάχη σε παράταξη και κατόρθωσαν να σιγήσουν τα κανόνια, σκοτώνοντας τους πυροβολητές.

Το σπίτι του Καραμήτρου βρισκόταν στο μέσο του τόξου, δίπλα σήμερα στο σπίτι του Λαλιώτη. Ήταν ένα ισόγειο  «μακρινάρι» κάθετο στις ισοϋψείς του εδάφους με θολό στο κάτω άκρο, χαρακτηριστικό σπίτι πριν την Επανάσταση όπως υποστηρίζει ο αείμνηστος Αργύρης Πετρονώτης. Αυτό μαρτυρούν υπερήλικες κάτοικοι του χωριού. Το σπίτι κατεδαφίστηκε μετά τον πόλεμο και ανοικοδομήθηκε. Η φωτογραφία που παρουσιάζει στο βιβλίο ο Π.Φ. δεν έχει σχέση με αυτό. Πρόκειται για το σπίτι του Μουσμούλη (Λέοντα), πίσω σήμερα από την προτομή του Νικηταρά και φέρει πάνω από το παράθυρο νότια το έτος οικοδόμησης του 1850!

Η συμβολή του Νικηταρά στη μάχη του οποίου ο ρόλος γίνεται προσπάθεια στο βιβλίο να υποβαθμιστεί, ήταν καθοριστική. Οργάνωσε και κατηύθυνε τη μάχη στα Δολιανά. Γνώριζε από πόλεμο, αφού είχε πάρει μέρος στα μισθοφορικά σώματα των κλεφτών στα Επτάνησα. Δεν ήταν μόνο παλληκάρι και γρήγορος στο σπαθί και στα πόδια, αλλά διέθετε μυαλό, εμπειρία και είχε αρχές. Αυτά αποδεδεικνύει η συμμετοχή του στις μάχες η στάση του στους εμφύλιους, στην «πράξη υποταγής» και μετά την απελευθέρωση  φυλακίστηκε για τις αρχές του.

Η μάχη στα Βέρβενα

Η προσπάθεια του Γιατράκου να ενισχύει τους αμυνομένους στα Δολιανά ματαιώθηκε, αφού στο δρόμο συνάντησε του Οθωμανούς και μετά από μάχη οπισθοχώρησε και οχυρώθηκε στα Βέρβενα σε αμυντική γραμμή σε ταμπούρια και σπίτια μαζί με το υπόλοιπο στράτευμα. Η επίθεση των Οθωμανών αποκρούστηκε με επιτυχία και μάλιστα οι Μπαρδουνιώτες Οθωμανοί τράβηξαν τα γιαταγάνια και όρμησαν στα ταμπούρια, αλλά και αυτοί αναχαιτίστηκαν. Οι Οθωμανοί μετά από αυτές τις αποτυχημένες επιθέσεις επέστρεψαν στην κορυφογραμμή και περίμεναν το τρίτο τμήμα με τον αρχηγό τους από τα Δολιανά. Οι ώρες περνούσαν και Μουσταφάμπεης δεν φαινόταν. Μετά μάλιστα την εξουδετέρωση των τούρκων μπαϊρακτάρηδων και την κατάρριψη των τουρκικών σημαιών, οι Έλληνες αναθάρρησαν αντίθετα οι Οθωμανοί θεώρησαν το γεγονός κακόν οιωνό. Τότε οι Έλληνες βγήκαν από τα ταμπούρια και επιτέθηκαν κατά του εχθρού. Οι Οθωμανοί δεν κατόρθωσαν να τους ανακόψουν και οπισθοχώρησαν προς τα Δολιανά με τους Έλληνες να τους καταδιώκουν πολεμώντας. Όταν έφθασαν στα Δολιανά, αργά το απόγευμα, βγήκαν από τα σπίτια οι οχυρωμένοι Έλληνες και από κοινού έτρεψαν τους Οθωμανούς σε άτακτη φυγή. Τους κυνήγησαν μέχρι τον κάμπο προξενώντας σημαντικές απώλειες στον εχθρό παίρνοντας πολλά λάφυρα και τα δύο κανόνια.

Ο Π.Φ. αρνείται την έμμεση συμμετοχή στη μάχη τον Κ.Διαμαντοπούλου με τους Μπερζοβίτες, Αχλαδοκαμπίτες και Αγιωργίτες. Όμως, γνωρίζουμε ότι το πέρασμα του Παρθενιού που φυλάσσονταν από τους παραπάνω απέχει από το Κουβλί 4-5 ώρες και παίρνοντας άποψη την γενικότερη κατεύθυνση που υπήρχε είχαν το χρόνο να φθάσουν αργά το απόγευμα και να συμβάλουν έστω με παρουσία τους στη μάχη. Όπως και οι Καστρίτες που ενημερώθηκαν από τους διασωθέντες στο      Δραγούνι και επανήλθαν ανάβοντας φωτιές. Η διαπίστωση του κ. Φάκλαρη ότι δεν υπάρχει οπτική επαφή με τα Δολιανά δεν ισχύει, αφού σε λιγότερα από 100 μέτρα βορειοδυτικά του σημερινού οικισμού στη συμβολή της γαϊδοροράχης και Κόζικα, υπάρχει οπτική επαφή. Η άποψη αυτή ίσως εντάσσεται στην κατεύθυνση να αναδειχθεί κυρίαρχος ο ρόλος των Βερβένων στη μάχη. Επίσης το ίδιο επιδιώκεται με αναφορά ότι δεν υπήρξε βοήθεια από τα άλλα στρατόπεδα και ιδιαίτερα από τον Κολοκοτρώνη, αν και την επομένη έφθασαν 1000 από το στρατόπεδο του Βαλτετσίου, χωρίς να αναφέρονται οι δυσκολίες επικοινωνίας και οι αποστάσεις.

Είναι τυχαίο ή σκόπιμο ότι από τον κατάλογο των χωριών και των οπλαρχηγών της Κυνουρίας λείπουν τα Δολιανά και τα Καστριτοχώρια, παρά το γεγονός ότι αναφέρονται στα γεγονότα.

Θεωρώ αντιδεοντολογικό και μάλιστα από πανεπιστημιακό δάσκαλο να αναφέρει απόσπασμα από βιβλίο που αλλοιώνει το νόημα της θέσης χωρίς να αναφέρει τον τίτλο. Η κριτική είναι δικαίωμα, όχι όμως η αποσιώπηση και η αποσπασματική ερμηνεία.

Η έκβαση της νικηφόρας μάχης καθορίστηκε τόσο από την Αντίσταση στα Δολιανά, όσο και από την ανατροπή των Οθωμανών στα Βέρβενα. Αυτήν την ιστορική αλήθεια οφείλουμε να αναδεικνύουμε στον κοινό εορτασμό που πρέπει να οργανώνεται από τις τοπικές κοινότητες και το Δήμο. Τότε δεν υπήρχε αντιπαράθεση των χωριών, αλλά συνεργασία και αλληλεγγύη αυτό το πνεύμα πρέπει να διέπει τις εκδηλώσεις και όχι μόνο.

Ο τίτλος του βιβλίου αποτελεί το αποκορύφωμα της τοπικιστικής αντίληψης του κ.Φάκλαρη. Η νίκη στη μάχη των Βερβένων καθόρισε την έκβαση της Επανάστασης. Η μάχη στα Βέρβενα και Δολιανά δεν έχει σημασία η σειρά, είναι ένα σημαντικό γεγονός στην εξέλιξη της Επανάστασης όμως δεν την καθόρισε. Άλλα γεγονότα αποτελούν σταθμούς σ’ αυτή την εξέλιξη, όπως η Άλωση της Τριπολιτσάς, η καταστροφή του Δράμαλη, η καταστροφή της Χίου και η πυρπόληση του Οθωμανικού στόλου, η πτώση και η ηρωϊκή έξοδος του Μεσολογγίου και η ναυμαχία του Ναβαρίνου.

Είναι κρίμα μια αξιόλογη ερευνητική εργασία να καταλήγει σε αμφίβολα συμπεράσματα που οδηγούν σε αντιπαραθέσεις.

Εν κατακλείδι αναφέρω την άποψη του Θ. Κολοκοτρώνη όπως υπάρχει στα απομνημονεύματα του.

«Οι Τούρκοι έκαμαν συνέλευση εις την Τριπολιτσά. Οι Μιστριώτες και Μπαρδσυνιώτες επρόβαλαν ωσάν δεν έκαμαν τίποτα εις Βαλτέτσι να πάνε να χαλάσουν το ορδί όπου είναι εις τα Βέρβενα και απ’ εκεί να τραβήξουν δια τον Μιστρά· έτσι εδέχθηκαν οι Τούρκοι την γνώμην αυτήν, και εκίνησαν και επήγαν εις τα Δολιανά, δια να περάσουν, να βαρέσουν το ορδί το ειδικόν μας εις τα Βέρβενα. Ο Νικήτας μόλις είχε έβγει ένα κάρτο μακριά από τα Δολιανά, και του είπαν: «Τούρκοι έρχονται». Και αυτός γυρίζει οπίσω και πιάνει το χωριό, και τον έκλεισαν μέσα οι Τούρκοι· άλλοι έκλεισαν τον Νικήτα και άλλοι εστράτευσαν δια τα Βέρβενα· των Βερβένων το ορδί τους εκαρτέρηψε, και με πρώτη φωτιά εσκότωσαν ένα μπαϊραχτάρη, και οι Τούρκοι εφοβήθηκαν και ετράπησαν εις φυγήν· το ορδί των Βερβένων του επήρε από κοντά· αφού εζύγωσαν κοντά εις τα Δολιανά ετσάκισαν και οι Τούρκοι οπού πολιορκούσαν τον Νικήτα, και έτσι εβγήκε κι ο Νικήτας με τους ανθρώπους του, και τους εκατέβασαν έως εις τον κάμπον κυνηγώντας· επήραν δύο κανόνια, εβδομήντα σκοτωμένοι, και έτσι εμούδιασαν οι Τούρκοι και δεν εβγήκαν άλλη φορά δια εκστρατείαν»…

… «Εγώ εσηκώθηκα μια νύχτα με τους Καρυτινούς,μετά τον πόλεμο των Δολιανών, και έπιασα τα Τρίκορφα ψηλά και τους τζεπχανέδες τους είχαμε εις την Ζαράχωβα…»

Οι αναγνώστες αυτού του άρθρου ας κρίνουν…

 Τρίπολη Φθινώπορο 2025

Υ.Γ. Δηλώνω για μια ακόμα φορά ότι είμαι Δολιανίτης από την καταγωγή του πατέρα μου και Βερβενιώτης και Καστρίτης από την πλευρά της μάνας μου.