Ναρκισσισμός | Όταν η αγάπη για τον εαυτό οδηγεί στον ψυχικό θάνατο - Γράφει η ψυχολόγος Χαρά Αντωνοπούλου
Γράφει η Ψυχολόγος Χαρά Αντωνοπούλου
Ο αρχαίος ελληνικός μύθος του Νάρκισσου δάνεισε το όνομά του στο ψυχολογικό φαινόμενο του ναρκισσισμού και της ναρκισσιστικής προσωπικότητας. Ο μύθος περιγράφει με ακρίβεια τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την έννοια του ναρκισσισμού στην ψυχολογία τα οποία είναι: «Ο έντονος αυτοθαυμασμός και η υπερβολική ενασχόληση με τον εαυτό, στον βαθμό που το άτομο αντιλαμβάνεται ότι
κάθε πηγή ευχαρίστησης έχει ως αφετηρία το ίδιο και οι σχέσεις που δημιουργεί βασίζονται στην άντληση επιβεβαίωσης μέσα από τον άλλον».
Ναρκισσιστικά στοιχεία ενυπάρχουν σε όλους μας, όταν όμως αυτά οδηγούν σε επίμονα και δυσλειτουργικά μοτίβα συμπεριφοράς, τρόπους αντίληψης και ερμηνείας του εαυτού και του περιβάλλοντος σε πλήθος περιοχών της καθημερινής λειτουργικότητας, τότε μιλάμε για Ναρκισσιστική Διαταραχή Προσωπικότητας. Συνήθως στην καθημερινή ζωή μπορούμε να συναντήσουμε τον μεγαλομανή ναρκισσιστή και τον ευάλωτο ναρκισσιστή, τον αντικοινωνικό και τον κοινωνικό ναρκισσιστή. Βασικό χαρακτηριστικό σε όλους του τύπους είναι ότι υπάρχει ένα μεγαλειώδες ομοίωμα αυτού που το άτομο θα έπρεπε ή θα μπορούσε να είναι και τα κοινά γνωρίσματα των ναρκισσιστικών ατόμων είναι τα παρακάτω.
Παγιδευμένοι στην τελειοθηρία είτε πείθουν τον εαυτό τους ότι έχουν πετύχει τους μη ρεαλιστικούς στόχους και τα υπερμεγέθη ιδανικά που έχουν θέσει στον εαυτό τους, οπότε αισθάνονται το μεγαλειώδες αποτέλεσμα, είτε έρχονται αντιμέτωποι με την αποτυχία, νιώθουν καταθλιπτικά, και αισθάνονται ατελείς και ταπεινωμένοι. Σπάνια επιτρέπουν να συμβαίνουν λάθη και απαιτούν την αυστηρή αυτοεπίκριση εκείνου που σφάλει, γι' αυτό και η αίσθηση του “αρκετά καλού” δεν περιλαμβάνεται στις εσωτερικές του κατηγορίες. Η απαίτηση για τελειότητα εκφράζεται με χρόνια κριτική του εαυτού ή των άλλων (και αυτό εξαρτάται από το αν ο υποτιμημένος εαυτός προβάλλεται στους άλλους) και με ανικανότητα εκ μέρους του ατόμου να βρει χαρά στη ρευστότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Υπάρχει ένα δίπολο στο οποίο κινείται ο εσωτερικός κόσμος των ατόμων με ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά, στον έναν πόλο είναι η εξιδανίκευση και στον άλλον η υποτίμηση, το οποίο εκφράζεται ως εξής: όταν ο εαυτός εξιδανικεύεται (“είμαι ο καλύτερος”) τότε ο εαυτός των άλλων υποτιμάται (“είναι ο χειρότερος”) και αντίστροφα. Εκφράσεις αυτής της διπολικότητας αποτελούν π.χ. ο ρατσισμός, ο φανατισμός, η αδιαλλαξία, η αίσθηση ακαθόριστης εξαπάτησης των άλλων, η αίσθηση κενότητας, ασχήμιας, κατωτερότητας. Το άτομο είναι σε συνεχή σύγκριση η οποία αποτελεί τρόπο διεργασίας για θέματα που το απασχολούν, όπως “ποιό είναι το καλύτερο σχολείο για το παιδί μου”, “ποιός είναι ο καλύτερος γιατρός”, “ ο/η τέλειος/α σύντροφος” κ.α. παραγνωρίζοντας τα αντικειμενικά κριτήρια μιας επιλογής, αφού η αίγλη που θα έχουν μέσω της προσκόλλησης στην ιδανική επιλογή είναι πιο σημαντική.
Τα βασικά συναισθήματα που συνδέονται με την ιδιοσυγκρασία της ναρκισσιστικής προσωπικότητας είναι η ντροπή, ο φθόνος και η οργή. Το συναίσθημα της ντροπής συμπληρώνεται από το συναίσθημα του φθόνου με τον εξής τρόπο: το άτομο έχει την αίσθηση ότι είναι κακό, ανίκανο ή ελλιπές και πιστεύει πως η ανεπάρκειά του θα αποκαλυφθεί με κάποιον τρόπο από τους άλλους. Αυτή η αντίληψη έχει ως πιθανό αποτέλεσμα το άτομο να φθονεί αυτούς που θεωρεί ότι έχουν όσα πλεονεκτήματα το ίδιο δεν είχε και θα ήταν ικανά να αντισταθμίσουν τις δικές του ελλείψεις. Με επικριτική διάθεση, περιφρονώντας ή κατακρίνοντας θα προσπαθήσει να «καταστρέψει» αυτά τα αγαθά, ενώ κάποιες φορές η προσπάθεια για καταστροφή είναι κυριολεκτική. Οι ναρκισσιστικές προσωπικότητες εκδηλώνουν το φθόνο και μέσω της ματαιοδοξίας, δημιουργούν ένα κλειστό σύμπαν με όρους τις ανάγκες του και ανοιχτό με όρους τις δυνατότητές του. Στρέφονται όλο και πιο εύκολα προς το απόλυτο, το χωρίς όριο, δεδομένου ότι καμία πραγματικότητα δεν μπορεί να τους σταθεί εμπόδιο και η ναρκισσιστική επιτυχία συνοδεύεται από το συναίσθημα του ενθουσιασμού που είναι ιδιαίτερα ευχάριστο γιατί είναι χωρίς συγκρούσεις, και χωρίς ενοχή. Στις περιπτώσεις η ματαιοδοξία τους «πληγωθεί» και οι προσπάθειες τους αποβούν άκαρπες, για οποιονδήποτε λόγο, αντιδρούν με ψυχρότητα, κλείσιμο στον εαυτό τους, έντονη επιθετικότητα και δυσθυμία. Η οργή, είναι παράγωγο της απόγνωσης όταν η εξωτερική επιβεβαίωση δεν αποκτάται και λειτουργεί αμυντικά ενάντια στην αναγνώριση των ορίων του εαυτού. Κάθε αληθινό ή φανταστικό εμπόδιο στην προσπάθεια για έλεγχο των πάντων βιώνεται από την αυτοεκτίμηση του ναρκισσιστικού ατόμου ως καταστροφικό, γι’ αυτό έχουν την τάση μέσω κυριαρχίας, να επιβάλλουν στον άλλον την υποταγή. Η ειλικρινής αναγνώριση και αντιμετώπιση των συναισθημάτων, έχει εξασθενίσει λόγω ότι τα συναισθήματα έχουν τεθεί στην υπηρεσία της διατήρησης της αυτοεικόνας και της αυτοεκτίμησης, π.χ. όπου κάποτε υπήρχε αγανάκτηση ή δικαιολογημένος θυμός, τώρα υπάρχει παιδαριώδης θυμός, όπου υπήρχε λύπη, στη θέση της είναι τώρα είναι η οργή.
Στόχος των ναρκισσιστικών ατόμων στις σχέσεις τους είναι να αγαπηθούν από έναν άλλον άνθρωπο και ενώ στη φυσιολογική ερωτική ζωή όταν κάποιος αγαπιέται η αυτοπεποίθησή του είναι αυξημένη παρατηρούμε ότι για τους νάρκισσους η ερωτική επένδυση στον άλλον μειώνει την αυτοπεποίθηση και η εξάρτηση από το αγαπημένο πρόσωπο έχει μειωτικά αποτελέσματα, διότι θεωρούν ότι οποίος είναι ερωτευμένος, είναι αδύναμος, «μικρός». Ο έμφυτος τρόπος με τον οποίο σχετίζονται είναι μεταξύ “καθρέπτη και μάσκας”. Υποδεικνύοντας, από τη μία πλευρά, τον αυτοθαυμασμό στον καθρέπτη, και από την άλλη πλευρά, την άσκηση ελέγχου πάνω στους άλλους που επιβάλλει η μάσκα. Εξαιτίας του εγωκεντρισμού και της μεγαλειώδης αίσθησης σημασίας περιμένουν την αναγνώριση ανεξάρτητα από τις ικανότητες και τα επιτεύγματά τους και σε συνδυασμό με την έλλειψη ενδιαφέροντος και ενσυναίσθησης δημιουργούνται προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Επιπλέον, η πεποίθηση ότι η έκφραση αναγκών δείχνει ότι υπάρχει κάποια έλλειψη στον εαυτό, έχει ως συνέπεια να αισθάνονται δυστυχία επειδή τα οικεία πρόσωπα δεν μαντεύουν αδιάκοπα τις ανάγκες τους και δεν τους προσφέρουν αυτό που επιθυμούν χωρίς να υποστούν την ταπεινωτική, κατά τη γνώμη τους, διαδικασία να το ζητήσουν, γι' αυτό και εστιάζουν συνεχώς στην αναισθησία των άλλων. Ενώ, στην προσπάθειά τους να υπεραναπληρώσουν τις στρεβλές εκδοχές του εαυτού τους, τις προβάλουν στους άλλους και τους κατηγορούν συνεχώς, με αποτέλεσμα αυτά τα χαρακτηριστικά να εκνευρίζουν τους οικείους τους. Από την δική τους πλευρά, τα άτομα αυτά είναι ανίκανα να νιώσουν αυθορμητισμό και ζωντάνια, ανίκανα να νιώσουν αληθινά, αλλά καταφέρνουν να φορούν μάσκες που τους δείχνουν αληθινούς, με αποτέλεσμα να υποφέρουν εσωτερικά από μια αίσθηση ότι είναι άδεια, νεκρά, ή ψεύτικα. Το ναρκισσιστικό κόστος για τους ίδιους είναι η ανικανότητα τους να αγαπούν, αφού η ανάγκη των άλλων είναι βαθιά, αλλά η αγάπη τους γι' αυτούς ρηχή.
Το ναρκισσιστικό άτομο αναδύεται από ένα συγκεκριμένο είδος προσοχής από το οικογενειακό περιβάλλον, στο οποίο παρέχεται υποστήριξη υπό τη σιωπηρή προϋπόθεση ότι το παιδί συνεργάζεται με τους ναρκισσιστικούς σκοπούς ενός γονέα, δηλαδή όχι για αυτό που πραγματικά είναι αλλά για το είδος λειτουργίας που εκπληρώνει. Το συγκεκριμένο μήνυμα κάνει ένα παιδί να αισθάνεται ότι τη φανέρωση των πραγματικών του συναισθημάτων και ιδιαίτερα της εχθρότητας και του εγωισμού, θα ακολουθήσει η απόρριψη και η ταπείνωση. Έτσι, εκπαιδεύεται να οργανώσει έναν εαυτό που έχει μάθει από την εμπειρία του ότι είναι αποδεκτός, σύμφωνα με τις προσδοκίες του εκάστοτε άλλου για όλη του τη ζωή. Επιπλέον, τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης ζωής συμβάλλουν στον ατομικό ναρκισσισμό. Ο σύγχρονος κόσμος αλλάζει ραγδαία, τα ΜΜΕ και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εκμεταλλεύονται τις ανασφάλειες και τροφοδοτούν τη ματαιοδοξία και την απληστία. Ο υλισμός είναι τόσο κυρίαρχη αξία ανωτερότητας που οι εσωτερικοί κανόνες του ατόμου γίνονται ανίσχυροι. Στη μαζική κοινωνία, οι πρώτες και πιο γρήγορες εντυπώσεις ενός ατόμου για τους άλλους είναι πιο σημαντικές από τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, τα οποία χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να ανακαλύψουν και να εκτιμήσουν. Το σημερινό κοινωνικό κλίμα επιδεινώνει τον ατομικισμό, ο οποίος εκδηλώνεται στην υπερβολική φιλοδοξία και ματαιοδοξία που οδηγεί το άτομο να διατηρεί την αυτοεκτίμησή του μόνο όταν είναι πιο σημαντικός από τους άλλους. Η κοινωνία λειτουργεί ως καθρέπτης δηλαδή είναι ταυτόχρονα προβολή των επιθυμιών μας και προβολή των φόβων μας και το περιβάλλον της δυτικής κοινωνίας ανταμείβει την ικανότητα να χειρίζεσαι τους άλλους, ενώ αποδοκιμάζει τις προσωπικές σχέσεις που διέπονται από οικειότητα και γνήσια φροντίδα. Όλα αυτά αποτελούν συνέπεια και συμβαδίζουν με μια βαθιά αίσθηση κενότητας που βιώνεται από τα υποκείμενα που αποτελούν μέρος αυτών των κοινωνιών, ενώ η εγωκεντρικότητα, ως πτυχή του ναρκισσισμού, αποτελεί τον πυρήνα του εσωτερικού υποβαθμισμού και της αναζήτησης του εαυτού.
Σημαντικό, λοιπόν, ρόλο παίζει στη διαμόρφωση της δομής της προσωπικότητας του ατόμου, εκτός από τις αλληλεπιδράσεις και τις σχέσεις με τους γονείς, στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, οι αλληλεπιδράσεις του με την κοινωνία καθώς μεγαλώνει, αλλά και των απαιτήσεων της ίδιας της κοινωνίας από το άτομο.
Προσπαθώντας να μεταφράσουμε τα ναρκισσιστικά άτομα, θα καταλάβουμε ότι δεν πρόκειται για μεγαλομανείς προσωπικότητες ή με υπερβολική αυτοπεποίθηση άτομα, αλλά για άτομα με αίσθηση κενότητας και ευθραυστότητας, που σκοπός τους είναι να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν έναν κόσμο που αντιλαμβάνονται ως απειλητικό και απρόβλεπτο. Ο ρόλος της ψυχοθεραπείας συνίσταται στο να μπορέσουν οι άνθρωποι αυτοί να κατανοήσουν την ανάγκη αλλαγής όχι ως απειλή, αλλά ως δυνατότητα εξέλιξης.
Αναγνωρίζοντας ότι η συνεχής επικριτική και τελειοθηρική εσωτερική φωνή πιθανόν να ανήκει σε έναν απαιτητικό γονέα που σχεδόν ποτέ δεν ήταν ικανοποιημένος και αρχίζοντας να μετακινούνται γνωστικά από τις απόλυτες θέσεις σε μια μέση οδό, οι φαντασιώσεις επιτυχίας και το αίσθημα ματαίωσης θα δώσουν τη θέση τους στην πραγματικότητα και την εσωτερική ωριμότητα. Με αυτόν τον τρόπο θα κάνουν ένα μεγάλο βήμα προς τον αληθινό τους εαυτό και θα καταφέρουν να σχετίζονται περισσότερο, όχι μέσω της ικανοποίησης αποκλειστικά των δικών τους αναγκών μέσα από τη χειραγώγηση και τη δημιουργία ψευδών σχέσεων, αλλά με γνώμονα ότι και οι ίδιοι έχουν τόσα δικαιώματα όσες υποχρεώσεις, όρια και συνέπειες, ευκαιρίες και περιορισμούς, ικανότητες και αδύναμα σημεία. Θα αρχίσουν να αποδέχονται τα ελαττώματα ως αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης φύσης και να θέτουν πιο ρεαλιστικές προσδοκίες σχετικά με την απόδοση, τόσο τη δική τους όσο και των άλλων. Για το τέλος άφησα την πιο σημαντική κατάκτηση, να καταφέρουν να μετακινηθούν σε μια πιο ενσυναισθητική θέση από την οποία θα είναι ικανοί να αναγνωρίζουν ότι η συμπεριφορά τους έχει επίπτωση στους άλλους και στα γεγονότα και να αναλαμβάνουν το ρεαλιστικό ποσοστό της ευθύνης που τους αναλογεί για την πορεία, τις δυσκολίες και την εξέλιξη των στόχων και των προσδοκιών που θέτουν και το ρεαλιστικό ποσοστό της ευθύνης που τους αναλογεί στην συναισθηματική εμπλοκή με τους άλλους.
Βιβλιογραφία
Balint, M. (1968): «The basic fault: Therapeutic aspects of regression». Tavistock Publications, London.
Freud, S. (1991): «Ναρκισσισμός, μαζοχισμός, φετιχισμός». Εκδόσεις : Επίκουρος, Αθήνα.
Kernberg, F.O. (1987): «Internal world and external reality». Jason Aronso Inc., USA: New Jersey.
Kohut, H. (1971): «Τhe analysis of the self». International University Press.
McWilliams, N. (2000): «Ψυχαναλυτική Διάγνωση». Εκδόσεις: Ελληνικά
Χαρά Αντωνοπούλου
Ψυχολόγος
Ουάσινγκτον 36, Τρίπολη
2710241676, 6972862688