Τέσσερα χρόνια χωρίς τον Μίκη ...

Η μελοποίηση του Επιταφίου του Γιάννη Ρίτσου παρουσιάζει μια μοναδική πρωτοτυπία στα δισκογραφικά χρονικά της Ελλάδας. Συγκεκριμένα, κυκλοφόρησαν σχεδόν ταυτόχρονα τρεις διαφορετικές εκτελέσεις της ίδιας μελοποίησης: Η πρώτη τον Αύγουστο του 1960 σε ενορχήστρωση τον Μάνου Χατζιδάκι, με ερμηνεύτρια τη Νάνα Μούσχουρη από τη Fidelity και τον Αλέκο Πατσιφά, η δεύτερη τον Σεπτέμβριο του 1960 σε ενορχήστρωση του Μίκη Θεοδωράκη με βασικό ερμηνευτή τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, από την Columbia και η τρίτη τον Οκτώβριο του 1960 σε ενορχήστρωση πάλι του Θεοδωράκη με βασική ερμηνεύτρια τη Μαίρη Λίντα από την Columbia.

Η μελοποίηση του Επιταφίου του Ρίτσου από τον Θεοδωράκη

Ένα βράδυ του 1958, ενώ περιμένει τη σύζυγό του στο αυτοκίνητο η οποία έχει πάει για ψώνια, ο Μίκης Θεοδωράκης διαβάζει τον «Επιτάφιο» του Γιάννη Ρίτσου. Επί τόπου μελοποιεί τα πρώτα οκτώ ποιήματα, σημειώνοντας τις νότες στο βιβλίο που του είχε στείλει ο ίδιος ο Ρίτσος. Μέσα σε αυτή τη λίγη ώρα της αναμονής, είχε βρει τις βασικές μελωδίες και για τα 20 ποιήματα.

Στη συνέχεια, ο συνθέτης το στέλνει πίσω στον Ρίτσο, στον Βύρωνα Σάμιο και στον Μάνο Χατζιδάκι. Η εταιρεία τον παρέπεμψε, στον ήδη γοητευμένο από μελοποιημένη ποίηση, Χατζιδάκι. Ο συνθέτης, δέχεται να το ενορχηστρώσει, στη πρώτη του λυρική εκτέλεση. Επιλέγοντας δική του φωνή και συγκεκριμένα τη Νανά Μούσχουρη. Το αποτέλεσμα δεν ήταν το ζητούμενο και μάλιστα δεν άρεσε ούτε στον Θεοδωράκη, ούτε στον Ρίτσο.

Όπως εξήγησε στη συνέντευξή του στον Μανώλη Παπουτσάκη, στους «ΔΡΟΜΟΥΣ» τον Φεβρουάριο του 1964 «ο Χατζηδάκις έδινε στον Επιτάφιο ένα ρομαντικό χαρακτήρα, ένα θηλυκό χαρακτήρα», ενώ το έργο -κατ’ αυτόν- «ήταν καθαρό, αδρό…».

Ο Θεοδωράκης αναζητά μια λαϊκή, ανδρική και δωρική ερμηνεία και έτσι το 1960 κάνει τη δική του ενορχήστρωση ηχογραφεί τον Επιτάφιο στην Columbia, για πρώτη φορά με την ερμηνεία του Γρηγόρη Μπιθικώτση και τον Μανόλη Χιώτη στο μπουζούκι. Στα σεγόντα είναι η Καίτη Θύμη και σε κάποια τραγούδια συναντάμε και τον Γιάννη Καραμπεσίνη στο μπουζούκι. Το έργο κυκλοφορεί σε 45άρια, αλλά και σε 10ιντσο δίσκο 33 στροφών.

Αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι τότε, το μπουζούκι ήταν το μουσικό όργανο για τα ρεμπέτικα τραγούδια και οι διανοούμενοι καλλιτέχνες το θεωρούσαν «κατώτερη» μουσική. Μάλιστα, οι μουσικοί της ορχήστρας της κρατικής ραδιοφωνίας αρνήθηκαν να εκτελέσουν το έργο, επειδή θεωρούσαν υποτιμητικό να παίξουν με σολίστ έναν μπουζουκιστή!

Ο ίδιος ο Θεοδωράκης έχει πει σχετικά: «Για μένα η φωνή του Μπιθικώτση έχει μια άλλη ομορφιά. Γιατί είναι ο καθένας μας που τραγουδάει με τη φωνή του. Είναι ο βαρκάρης, ο ζευγάς, ο σωφέρ, ο φοιτητής, ο φαντάρος, ο εμποράκος – είναι ο νεοέλληνας είτε μας αρέσει είτε δεν μας αρέσει. Κι αν ο πρώτος Επιτάφιος [του Χατζιδάκι] είναι λυρικός και επιθαλάμιος, ο δεύτερος είναι για τις αγορές και τα σοκάκια, εκεί που το παλικάρι λαχάνιασε και αγάπησε, πριν φάει μια σφαίρα στην καρδιά».

Ο Μίκης εγκαινιάζει έτσι τη λεγόμενη «έντεχνη λαϊκή μουσική». Μέσα σε λίγες εβδομάδες, ο «Επιτάφιος» σημείωσε τεράστια επιτυχία, ξεσήκωσε τον κόσμο, προκάλεσε «έκρηξη» στα μουσικά δρώμενα της χώρας και φυσικά εκτόξευσε τη φήμη του Θεοδωράκη. Από εκείνο το σημείο ο συνθέτης ξεκίνησε με σίγουρα και γοργά βήματα να βαδίζει στο δρόμο που χάραξε, με ακόμα μεγαλύτερο πάθος και πείσμα.

«Αυτή η περίοδος με βοήθησε όταν γύρισα πίσω και υπήρξε αυτή η πρωτοφανής επιτυχία του Επιτάφιου της έντεχνης λαϊκής μουσικής. Δημιούργησε μέσα μου φοβερή ευεξία, μια εσωτερική γαλήνη, πληρότητα μπορώ να πω ότι ουδέποτε υπήρξα τόσο ευτυχής όσο στα χρόνια εκείνα. Η παραδοχή του κόσμου ήταν έκδηλη». (Θεοδωράκης Μίκης, Πού να βρω την ψυχή μου, Μουσική, τ. 1, Εκδόσεις Νέα Σύνορα – Λιβάνης, 2002 σελ.89).

Η πρώτη μεγάλη λαϊκή συναυλία και δημόσια παρουσίαση του Επιτάφιου έγινε στις 5 Οκτωβρίου στην Ελευσίνα, «γιατί θέλησα να "ευλογήσω" το κίνημά μου βάζοντάς το κάτω από τις ιερές σκιές των ελευσίνιων μυστηρίων» εξηγούσε ο ίδιος. Εκεί τους περίμεναν εκατό αστυφύλακες και πενήντα πιστοί. Η αποφασιστικότητα του παπά Πυρρουνάκη και του νεαρού τότε Θόδωρου Πάγκαλου έσπασε τον αστυνομικό κλοιό και πραγματοποιήθηκε η συναυλία. Στην απαγγελία ήταν η Αλέκα Παΐζη, στο τραγούδι ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης και έπαιξε η 6μελής Λαϊκή Ορχήστρα του Θεοδωράκη.

«Μετά την Ελευσίνα έπρεπε να τιμήσω τις δικές μου τις προγονικές ρίζες. Έπρεπε κι εγώ να πάρω δύναμη απ’ αυτές. Έτσι η δεύτερη συναυλία έγινε στο Ηράκλειο Κρήτης. Έχοντας πράξει το χρέος μου απέναντι στις ιερές σκιές των προγόνων, ήμουν έτοιμος πια για τη μεγάλη έξοδο».

Το 1963 Ο Θεοδωράκης έκανε δεύτερη διαφορετική ενορχήστρωση και ηχογράφηση του Επιταφίου με τον Χιώτη στο μπουζούκι και την Μαίρη Λίντα στο τραγούδι.

Αυτή η εκτέλεση θα μπει σε όλα τα στόματα και θα αποχαιρετήσει νεκρούς (Γρηγόρης Λαμπράκης) και μαζί με το έτερο ποίημα του Γιάννη Ρίτσου, Ρωμιοσύνη, θα εμπνεύσει για καινούργιους αγώνες. Εντάσσεται στο πλαίσιο όχι απλά της μελοποιημένης, αλλά της τραγουδισμένης -σύμφωνα με τον όρο του Αλέξανδρου Σιδερά- ποίησης. Δηλαδή της ποίησης που έγινε κτήμα, που τραγουδήθηκε από ένα πολύ μεγάλο μέρος του κόσμου.

dnews