Εκατό χρόνια από τη γέννηση του Μίκη

Η  29η Ιουλίου 2025  ήταν  μια ιστορική ημέρα αφού συμπληρώθηκαν εκατό  χρόνια από τη γέννηση του Μίκη Θεοδωράκη. Ο Μίκης δεν ήταν απλώς ο κορυφαίος συνθέτης της χώρας μας και από τους σπουδαιότερους παγκοσμίως αλλά μια κολοσσιαία μορφή που επηρέασε βαθιά το δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα καθώς και τον 21^ο. Το έργο του έχει διεθνή ακτινοβολία και έχει γίνει συνώνυμο του αγώνα για ελευθερία, δικαιοσύνη, δημοκρατία και ειρήνη σε όλο τον κόσμο. Αναμφισβήτητα έχει εκτιμηθεί δεόντως στα πέρατα της Γης και θα ακούγεται διαρκώς αφού είναι διαχρονικό.

Η σχέση του βεβαίως με την Αρκαδία δεν ήταν απλώς σημαντική αλλά ιδιαιτέρως κομβική, κάτι που ο μέγας συνθέτης ποτέ δεν έκρυψε. Διέμεινε στην Τρίπολη στο διάστημα 1939-1943, από 14 έως 18 ετών,  όπου άρχισε μαθήματα πιάνου στο ωδείο της ιστορικής αρκαδικής πρωτεύουσας ενώ είναι πασίγνωστη η εξορία του, ουσιαστικά κατ’ οίκον περιορισμός, στην Ζάτουνα από τον Αύγουστο του 1968 έως τον Οκτώβριο του 1969. Στο μικρό αλλά πανέμορφο αυτό χωριό του Μαινάλου μπορεί να φυλακίστηκε το σώμα του αλλά το πνεύμα του παρέμεινε ελεύθερο, διαυγές και δυναμικό. Άλλωστε, οι περίφημες «Αρκαδίες», που συνέθεσε στην Ζάτουνα, είναι κύκλοι  τραγουδιών που αποτέλεσαν ένα αξιολογότατο και κεφαλαιώδες κομμάτι του έργου του κατά την περίοδο της δικτατορίας.

Ασφαλώς ο Μίκης ήταν μια πολύπλευρη προσωπικότητα με πλουσιότατο έργο σε πολλά επίπεδα.  Ήταν ο πολυγραφότατος συγγραφέας  που μέσα στα βιβλία του ανέλυσε διεξοδικά  τις απόψεις του και τις ιδέες του ενώ πάλεψε από τα νεανικά του χρόνια ενάντια σε κάθε μορφή καταπίεσης. Αγωνίστηκε κατά των κατακτητών στην Κατοχή ενώ μετά την Απελευθέρωση κυνηγήθηκε βάναυσα και εξορίστηκε στην Μακρόνησο. Ήταν, βεβαίως, και ο πολιτικός που προσπαθούσε να προσφέρει στην πατρίδα χωρίς να έχει να κερδίσει κάτι από τη συμμετοχή του στα κοινά αφού αυτό που ελάμβανε ήταν διώξεις πριν την Παλινόρθωση της Δημοκρατίας και σφοδρές επικρίσεις κατά την Μεταπολίτευση.

Ήταν, ωστόσο, κυρίως ο χαρισματικός δημιουργός που με τα τραγούδια του  ξεσήκωνε τον λαό και, ως εκ τούτου, δεν ήταν αρεστός στις κυβερνήσεις. Όταν άρχισε να γίνεται ευρύτερα γνωστός στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και ειδικά στις αρχές της δεκαετίας του 1960, διώχθηκε από το κράτος και το παρακράτος που φοβούνταν τη δύναμη της μουσικής του και την αυξανόμενη δημοτικότητά του. Οι λαϊκές συναυλίες, που ο ίδιος καθιέρωσε, δεν αντιμετωπίστηκαν με καλό μάτι από τους κυβερνώντες οι οποίοι έψαχναν απεγνωσμένα να βρουν τρόπους να περιορίσουν την αποδοχή του έργου του και τη λαοφιλία του. Μέχρι το πραξικόπημα των συνταγματαρχών είχε συνθέσει ήδη πολλά μνημειώδη έργα και οι επικεφαλής της χούντας κήρυξαν παράνομη τη μουσική του την 1^η Ιουνίου 1967.

Έργα όπως   ο «Επιτάφιος» με τον οποίο άλλαξε τον ρου της μουσικής ιστορίας,  η «Πολιτεία Α’», η  «Πολιτεία Β’», τα  «Επιφάνια», το  «Αρχιπέλαγος», «Η Γειτονιά των αγγέλων», «Η Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν», «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού», οι «Λιποτάχτες», η «Όμορφη πόλη» και πολλά ακόμα μεταξύ των οποίων το «Άξιον Εστί» και η «Ρωμιοσύνη», αγαπήθηκαν σε τεράστιο βαθμό από τον λαό και σημείωσαν ευρύτατη  αποδοχή σε πλατιά λαϊκά στρώματα, είτε εργάτες είτε αγρότες είτε φοιτητές είτε ακόμα και σε  διανοούμενους. Και ακριβώς αυτή η αγάπη του κόσμου στον Μίκη και στα τραγούδια του, τρόμαζαν την εκάστοτε εξουσία αφού ο ιδιοφυέστατος μουσουργός ποτέ δεν ξεχώριζε τη συνθετική δημιουργία από τους αγώνες για δημοκρατία, δικαιοσύνη και ελευθερία.

Μέσα στο απεχθές καθεστώς της επταετίας, όπως ήταν αναμενόμενο, συνελήφθη, εξορίστηκε και βασανίστηκε σε μέρη όπως η Ζάτουνα, ο Ωρωπός και τα κρατητήρια της οδού Μπουμπουλίνας. Όμως, ακόμα και φυλακισμένος, το πνεύμα του δεν κάμφθηκε και συνέχισε να γράφει μουσική σε αμείωτο ρυθμό, όπως αναφέρθηκε. Πέρα από τις  «Αρκαδίες, που παρατέθηκαν στην αρχή του κειμένου,  συνέθεσε έργα όπως  «Τα τραγούδια του Αγώνα» και τα «18 Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας»  στο διάστημα αυτό, τα οποία ακούστηκαν σε όλες τις άκρες της Γης.

 Εντούτοις, ήδη μέχρι το 1967 ήταν παγκοσμίως διάσημος και γι’ αυτό εξέχουσες προσωπικότητες της διανόησης, της τέχνης και της πολιτικής απαίτησαν από το δικτατορικό καθεστώς να τον απελευθερώσει, όπερ και εγένετο το 1970. Μετά την αποφυλάκισή του ταξίδεψε σε δεκάδες χώρες ανά τον πλανήτη και έδωσε εκατοντάδες συναυλίες με σκοπό τη διεθνοποίηση του ελληνικού ζητήματος. Αναντιλέκτως, ήταν ο γνωστότερος εκφραστής του αγώνα για παλινόρθωση της δημοκρατίας στη χώρα μας. Έτσι το όνομά του έγινε συνώνυμο της αντίστασης και της προσπάθειας για αποκατάσταση της ομαλότητας στην Ελλάδα ενώ είναι αξιοπρόσεκτο πως πολλοί λαοί χρησιμοποίησαν τη μουσική του κατά τους αγώνες τους για ελευθερία, αυτοδιάθεση, ανεξαρτησία και δικαιοσύνη.

Σημειωτέον ότι στη δεκαετία του 1950 πήγε στην Γαλλία για σπουδές όπου έγραψε αρκετά έργα σε διάφορα είδη όπως συμφωνική μουσική, μουσική δωματίου και  μουσική για κινηματογράφο. Ωστόσο, ενώ μπορούσε να κάνει καριέρα ως συνθέτης κλασικής μουσικής, τελικά δεν ήθελε να  μείνει μακριά από τις επιρροές της ελληνικής μουσικής και η φιλοδοξία του ήταν  να γράψει μουσική για τον λαό.

Πρέπει φυσικά να τονιστεί ότι πέρα από τις σπουδές στην κλασική μουσική, ήταν γνώστης των διαφόρων ειδών της ελληνικής μουσικής. Οι μελωδίες του  προήλθαν από έναν μοναδικό συνδυασμό του απύθμενου ταλέντου του και των προσωπικών βιωμάτων του με τα ακούσματά του από το δημοτικό, παραδοσιακό και λαϊκό τραγούδι καθώς και από την εκκλησιαστική μουσική.  Αναμφιλέκτως, λοιπόν,  οι βασικές ρίζες της έμπνευσής του ήταν περισσότερο ελληνικές με συνέπεια να καταφέρει  να δημιουργήσει ιδιαίτερα και αυθεντικά έργα που εντυπώθηκαν στη συλλογική μνήμη και κατέκτησαν λαμπρή θέση στην ελληνική και στην παγκόσμια μουσική ιστορία.

Κομβικό σημείο στη μυθική πορεία του, όπως τονίστηκε  ανωτέρω,  αποτέλεσε η μελοποίηση του Επιταφίου του Γιάννη Ρίτσου. Το εν λόγω  ποίημα γράφτηκε από τον Λάκωνα ποιητή το 1936 μετά τα δραματικά γεγονότα του Μάη του 1936 στην Θεσσαλονίκη με την απεργία των καπνεργατών αλλά η μελοποίησή του έγινε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 όταν ο Μίκης διέμενε ακόμα στο Παρίσι. Η πρώτη ηχογράφηση του έργου πραγματοποιήθηκε με ενορχήστρωση από τον Μάνο Χατζιδάκι και ερμηνεύτρια την Νάνα Μούσχουρη. Όμως, ο Μίκης ερχόμενος στη χώρας μας και μη έχοντας μείνει ικανοποιημένος από το αποτέλεσμα, θέλησε να προχωρήσει σε νέα ηχογράφηση του έργου αλλά, αυτή τη φορά, χρησιμοποιώντας λαϊκό όργανο (μπουζούκι) με τον δεξιοτέχνη Μανώλη Χιώτη και λαϊκό τραγουδιστή, τον Γρηγόρη Μπιθικώτση. Οι αντιδράσεις σε αυτό το τόλμημα ήταν πολλές όχι μόνο από κριτικούς αλλά και από μέλη της διανόησης, ακόμα και της αριστερής. Παρόλα αυτά,  ο λαός αποδέχτηκε αυτή την ηχογράφηση πολύ εύκολα  και έσωσε το εγχείρημα του μεγαλοφυούς συνθέτη. Ως εκ τούτου,  ο Μίκης μαζί με τον Χιώτη και τον Μπιθικώτση έγιναν πρωταγωνιστές σε ένα μοναδικό φαινόμενο που δεν έχει συμβεί πουθενά αλλού στον πλανήτη ήτοι να τραγουδιέται η υψηλή ποίηση  μαζικά από τον απλό λαό, προκαλώντας μια αληθινή επανάσταση.   Η μελοποίηση του Επιταφίου ήταν καθοριστικής σημασίας γιατί σηματοδότησε τη θεμελιώδη αλλαγή στην ελληνική μουσική και οδήγησε σε μια λαμπρή περίοδο έως το 1980.

Η συνέχεια, όπως αναφέρθηκε,  είχε μελοποίηση στίχων και άλλων μεγάλων ποιητών όπως Γιώργου Σεφέρη, Οδυσσέα Ελύτη, Άγγελου Σικελιανού, Μανόλη Αναγνωστάκη, Δημήτρη Χριστοδούλου, Τάσου Λειβαδίτη, Μιχάλη Κατσαρού και πολλών ακόμα με αποτέλεσμα ο Μίκης να δημιουργήσει  πολλά από τα αριστουργηματικότερα έργα στην ελληνική μουσική.

Μετά την Παλινόρθωση της Δημοκρατίας, ποτέ δεν σταμάτησε να αγωνίζεται για τις ιδέες του. Παρέμεινε ταγμένος στην υπηρεσία όλων των λαών του κόσμου. Πάλεψε για ειρηνική συνύπαρξη των ανθρώπων ανά την υφήλιο και συνέχισε να δίνει συναυλίες σε πολλά μέρη του πλανήτη.   Από το 1974 και μετά απήλαυσε πολλές τιμές για το έργο του και τη δράση του και, ουσιαστικά, ευτύχησε να αναγορευθεί δικαίως σε εν ζωή μύθο. Εμείς, εν έτει 2025, εκατό χρόνια από τη γέννησή του, μπορούμε να νιώθουμε ευλογημένοι για την παρουσία του και το αξεπέραστο έργο του το οποίο μπορούμε να απολαμβάνουμε διαρκώς.

Δημήτρης Κονιδάρης

Καθηγητής Πληροφορικής