Οἱ τρεῖς τρόποι τῆς προσευχῆς
(Τοῦ Ἀρχιμ. Σωφρονίου Ζαχάρωφ, Ὁ ἅγιος Σιλουανός ὁ Ἀθωνίτης, Ἔσσεξ Ἀγγλίας 1988, σ. 145-148. Ἀναδημοσίευση ἀπό τό ἔντυπο «Βασίλειος ὁ Μέγας» τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως, τεῦχ. 79, Ἰούλ. – Σεπτ. 2018).
Ἡ προσευχή εἶναι δημιουργία, δημιουργία πολύ ὑψηλή, δημιουργία καί ποίηση κατ’ ἐξοχήν. Κι αὐτός εἶναι ὁ λόγος πού παίρνει ἄπειρες μορφές· παρά ταῦτα ὅμως ὑπάρχει δυνατότητα νά διακριθῇ σέ εἴδη, ἀνάλογα μέ τήν κατάσταση ἤ τήν κατεύθυνση τῶν κύριων πνευματικῶν δυνάμεων τοῦ ἀνθρώπου· αὐτό κάνουν καί οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας.
Ἀπ’ αὐτή τήν ἄποψη ἡ προσευχή συμπίπτει μέ τά στάδια φυσικῆς ἀναπτύξεως τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος. Ἡ πρώτη κίνηση τοῦ νοῦ εἶναι πρός τά ἔξω. Δεύτερη εἶναι ἡ ἐπιστροφή στόν ἑαυτό του καί, τρίτη ἡ κίνηση τοῦ
ἔσω ἀνθρώπου πρός τόν Θεό.
Συμφωνώντας μ’ αὐτή τήν πορεία οἱ Ἅγιοι Πατέρες διακρίνουν τρεῖς τρόπους προσευχῆς: Ὁ πρῶτος, ἐξαιτίας τῆς ἀνικανότητας ἀκόμη τοῦ νοῦ ν’ ἀνέβῃ ἀμέσως στήν καθαρή ἔννοια τοῦ Θεοῦ, χαρακτηρίζεται ἀπό τή «φαντασία», ὁ δεύτερος ἀπό τή «νόηση» καί ὁ τρίτος ἀπό τό βυθισμό στή «θεωρία». Κυρίως ὀρθή καί καρποφόρο θεωροῦν οἱ Πατέρες τήν προσευχή τοῦ τρίτου τρόπου, λαμβάνοντας ὅμως ὑπόψη τήν ἀδυναμία τοῦ ἀνθρώπου νά προσεύχεται ἔτσι εὐθύς ἐξαρχῆς ἀπ’ ὅταν ἀρχίσῃ νά ὁδεύῃ πρός τό Θεό, θεωροῦν καί τούς δύο πρώτους τρόπους φυσικούς καί ὠφέλιμους στόν καιρό τους. Συγχρόνως ὅμως ὑποδεικνύουν πῶς, ἄν ὁ ἄνθρωπος μένῃ εὐχαριστημένος μέ τόν πρῶτο τρόπο προσευχῆς κι αὐτόν καλλιεργῇ σ’ ὅλη τή ζωή του, τότε μπορεῖ ν’ ἀποκτήσῃ, ἐκτός ἀπό τή στειρότητα, σοβαρά πνευματικά νοσήματα. Ὅσο γιά τό δεύτερο τρόπο προσευχῆς, παρότι ἔχει πολύ μεγαλύτερη ἀξία ἀπό τόν πρῶτο, ἀποδίδει κι αὐτός λίγους καρπούς. Δέν ἀπαλλάσσει τόν ἄνθρωπο ἀπό τόν ἀδιάκοπο ἀγώνα κατά τῶν λογισμῶν καί δέν τόν ὁδηγεῖ στήν ἀπελευθέρωση ἀπό τά πάθη, οὔτε πολύ περισσότερο στήν καθαρή θεωρία. Ὁ τρίτος, ὁ τελειότερος τρόπος προσευχῆς συνδέεται μέ μιά τέτοια στάση τοῦ νοῦ μέσα στήν καρδιά, ὥστε νά παρίσταται ὁ προσευχόμενος μέ καθαρό νοῦ στό Θεό, ἀπό τα βάθη τοῦ εἶναι του, πέρα ἀπό εἰκόνες καί παραστάσεις.
Τό πρῶτο εἶδος προσευχῆς κρατᾶ τόν ἄνθρωπο σέ διαρκῆ παραπλάνηση, στόν κόσμο τῆς φαντασιοκοπίας. Τό θεῖο καί γενικά κάθε τί πνευματικό παίρνει διάφορες φανταστικές μορφές καί ὕστερα σιγά-σιγά καί ἡ πραγματική ζωή γεμίζει λίγο-πολύ μέ φανταστικά στοιχεῖα.
Στό δεύτερο τρόπο προσευχῆς οἱ ἐσωτερικές εἴσοδοι τῆς καρδιᾶς καί τοῦ νοῦ εἶναι ἀνοιχτές κι εὔκολα μποροῦν νά διεισδύσουν ξένα στοιχεῖα κάθε λογῆς. Κι αὐτό κάνει τόν ἄνθρωπο νά ζῇ συνέχεια ἔκθετος στίς πιό διαφορετικές ἐπιδράσεις ἀπό τά ἔξω. Δέν μπορεῖ ὅμως νά ἐννοήσῃ τί ἀκριβῶς συμβαίνει ἀντικειμενικά μέσα του, δηλαδή πῶς ξεφυτρώνουν μέσα του ὅλοι αὐτοί οἱ λογισμοί κι οἱ πόλεμοι, κι ἔτσι ἀποδεικνύεται ἀνίκανος ν’ ἀντισταθῇ ὅπως πρέπει στήν ὁρμή τῶν παθῶν. Σ’ αὐτό τό εἶδος τῆς προσευχῆς ὁ ἄνθρωπος λαβαίνει κάποτε χάρη καί φτάνει σέ μιά ἀγαθή κατάσταση· ἐξαιτίας ὅμως τῆς ἐσφαλμένης ἐσωτερικῆς στάσεώς του δέν μπορεῖ νά παραμείνῃ σταθερά σ’ αὐτήν. Ἀφοῦ ἀπέκτησε ὁρισμένες θεολογικές γνώσεις καί μιά σχετικά καθωσπρέπει διαγωγή, ἱκανοποιημένος μ’ αὐτήν τήν κατάσταση, παρασύρεται πρός τή διανοητική θεολογία. Κι ὅσο προοδεύει σ’ αὐτό τό εἶδος τῆς θεολογίας, τόσο γίνεται δυσκολότερος ὁ ἐσωτερικός πόλεμος κατά τῶν λεπτῶν ψυχικῶν παθῶν - τῆς κενοδοξίας καί τῆς ὑπερηφανείας -, ἐπιδεινώνεται ἡ ἀπώλεια τῆς χάρης καί ἐξασθενεῖ ἡ προσευχή. Αὐτό τό εἶδος προσευχῆς, πού ἔχει σάν ἰδιαίτερο χαρακτηριστικό τή συγκέντρωση τῆς προσοχῆς στόν ἐγκέφαλο, στήν περαιτέρω ἐξέλιξή του ὁδηγεῖ τόν ἄνθρωπο μᾶλλον σέ φιλοσοφικές θεωρίες, οἱ ὁποῖες, ὅπως κι ὁ πρῶτος τρόπος προσευχῆς, τόν εἰσάγουν σ’ ἕνα φανταστικό κόσμο. Στήν πραγματικότητα ὅμως αὐτό τό εἶδος τῆς ἀφηρημένης, διανοητικῆς φαντασίας εἶναι λιγότερο ἀφελές καί λιγότερο ἀπομακρυσμένο ἀπό τήν ἀλήθεια παρά τό πρῶτο.
Ὁ τρίτος τρόπος προσευχῆς - ἡ ἕνωση τοῦ νοῦ μέ τήν καρδιά - εἶναι γενικῶς ἡ φυσική θρησκευτική κατάσταση τοῦ ἀνθρώπινου πνεύματος, πού ποθοῦμε, ζητοῦμε καί μᾶς δίνεται ἄνωθεν. Τήν ἕνωση τοῦ νοῦ μέ τήν καρδιά τήν αἰσθάνεται καθένας, ὅταν προσεύχεται προσεκτικά «ἀπό καρδίας». Τήν γνωρίζει σ’ ἀκόμα μεγαλύτερο βαθμό, ὅταν τοῦ ἔρχεται ἡ κατάνυξη καί ἡ γλυκιά αἴσθηση τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Τά δάκρυα κατανύξεως κατά τήν προσευχή εἶναι σίγουρη ἔνδειξη πώς ὁ νοῦς ἑνώθηκε μέ τήν καρδιά καί πώς ἡ παροῦσα προσευχή βρῆκε τόν πρῶτο τόπο της, τό πρῶτο σκαλοπάτι τῆς ἀναβάσεως πρός τό Θεό. Νά, γιατί ὅλοι οἱ ἀσκητές τιμοῦν τόσο πολύ τήν κατάνυξη. Μιλώντας ὅμως ἐδῶ γιά τόν τρίτο τρόπο προσευχῆς ἔχομε ὑπόψη κάτι μεγαλύτερο: νοῦ πού στέκεται μέσα στήν καρδιά μέ εὐκτική προσοχή.
Χαρακτηριστικό ἀποτέλεσμα, ἰδιότητα αὐτῆς τῆς κινήσεως καί τῆς ἐγκατοικήσεως τοῦ νοῦ στά ἔσω, εἶναι ἡ διακοπή τῆς ἐνέργειας τῆς φαντασίας, καί ἡ ἀπαλλαγή τοῦ νοῦ ἀπό κάθε εἰκόνα πού βρίσκεται σ’ αὐτόν. Τότε ὁ νοῦς γίνεται ὅλος ἀκοή καί ὅραση καί βλέπει κι ἀκούει κάθε λογισμό πού πλησιάζει ἀπ’ ἔξω, προτοῦ αὐτός μπῇ μέσα στήν καρδιά. Ὅταν τελῇ αὐτή τήν προσευχή, ὁ νοῦς ὄχι μόνο δέν ἐπιτρέπει στούς λογισμούς νά μποῦν στήν καρδιά, ἀλλά καί τούς ἀπωθεῖ κι ἔτσι δέν ἀνακατεύεται ὁ ἴδιος μ’ αὐτούς. Ἔτσι κατορθώνει νά καταστέλῃ τήν ἐνέργεια κάθε πάθους στήν ἐμβρυώδη κατάστασή του, στή γένεσή του. Τό ζήτημα αὐτό εἶναι ἐξαιρετικά βαθύ καί πολύπλοκο - κι ἐδῶ δίνουμε μόνο μιά τελείως στοιχειώδη σκιαγραφία του.